ذات شیء هرگز مقتضی نیستی خودش نیست

به مقتضای قاعده «ذات شیء هرگز مقتضی نیستی خودش نیست» هیچ چیز خود به خود نابود نمی‌شود و ذات شیء هرگز مقتضی نیستی خود نمی‌باشد. بلکه همواره نیستی عارض بر ذات شیء می‌شود؛ زیرا اگر ذات هر شیء نیستی را اقتضا می‌کرد، هرگز موجود نمی‌شد. برخی گمان کرده‌اند که این قاعده عام نیست و مسئله حرکت از دایره شمول آن خارج است؛ زیرا چنین پنداشته‌اند که حرکت خود به خود نابود می‌شود و ذات آن نیستی را می‌پذیرد و هر دم موجود و معدوم شدن خاصیت ذاتی آن است.

ولی این پنداری است محال که براساس محکم عقل استوار نیست؛ زیرا اگرچه حرکت موجودی است سیال و لغزنده که بر یک قرار نیست و همواره در حال موجود و معدوم شدن است؛ ولی هرگز بدون علت نه موجود می‌شود و نه معدوم؛ بلکه همواره با اتکاء به علت، جزئی از آن جای خود را به جزئی دیگر می‌دهد و به این ترتیب ادامه می‌یابد.

ذات شیء هرگز مقتضی نیستی خودش نیست در نظر سهروردی

شیخ مقتول شهاب الدین سهروردی، این قاعده را تحت عنوان «الشیء لا یقتضی عدم نفسه» مورد بحث قرار داده و برای اثبات آن استدلال کرده است. در استدلال وی برای اثبات این قاعده، سخن تازه‌ای به چشم نمی‌خورد؛ زیرا استدلالش بر این اصل استوار است که اگر شیء در مقام ذات مقتضی نیستی خود باشد، هرگز به هستی نخواهد رسید و این همان استدلالی است که برای اثبات این قاعده در آثار فارابی دیده می‌شود. سهروردی مسئله ابدیت و جاویدان بودن حق تعالی را بر این قاعده مبتنی دانسته است، به این ترتیب که گفته می‌شود اگر نیستی بر حق تعالی روا باشد، باید به یکی از سه طریق زیر باشد:

1. نیستی را ذات او اقتضا کند.
2. اموری که در وجود او دخالت دارند، نیستی را بپذیرند و نابود گردند.
3. چیزی که نیستی آن در وجود حق تعالی مؤثر است، هستی پذیرد.

به مقتضای این قاعده، طریق اول باطل است؛ زیرا چیزی که ذاتش اقتضای نیستی کند، هرگز موجود نمی‌شود، در حالی که حق تعالی موجود است.

طریق دوم نیز باطل است، زیرا حق تعالی از هر جهت واحد و بی نیاز است، و موجودی که واحد و بی نیاز باشد، هیچ گونه امری در وجود او دخالت نخواهد داشت؛ بنابراین نیستی او از، ناحیه نیستی غیر، امری نامعقول خواهد بود.

بطلان طریق سوم نیز به روشنی معلوم است؛ زیرا حق تعالی که واجب الوجود و بی نیاز بالذات است، هرگز موضوعی نخواهد داشت، و چیزی که دارای موضوع نباشد، مانع و مضادی نیز نخواهد داشت تا هستی آن موجب نیستی این گردد. و این از آن جهت است که حکما همواره وجود ضدین را وابسته به موضوع دانسته‌اند و در تعریف دو امر متضاد گفته‌اند: هما أمران وجودیان یتواردان علی موضوع واحد بینهما غایه البعد و الخلاف.

پاورقی‌

1. رساله اثبات المفارقات. ص ۱۹