جز ماده چیز دیگری مانع تعقل نیست

مشخصات فایل برنامه معرفت هفدهم آبان ماه ۱۳۹۲

موضوع برنامه: جز ماده چیز دیگری مانع تعقل نیست

عنوان فصل: بررسی اندیشه ابن‌سینا

مدت زمان برنامه: ۴۶ دقیقه

حجم فایل تصویری:  ۹۹ مگابایت (MP4)

حجم فایل صوتی: ۲۱ مگابایت (MP3)

مختصری از متن برنامه:

جز ماده چیز دیگری مانع تعقل نیست

کسانی که با مسائل مربوط به ادراک و شناخت آشنایی دارند به خوبی می دانتان که امر معقول در قید زمان و مکان مقید نیست، و به همین جهت رها و فراگیر است. مجرد بودن و فراگیری معقول بدون تجرد عقل امکان پذیر نیست. آنچه از ماده مجرد است و قوه انفعال ندارد به صورت فعلیه خود و لوازم آن متحقق است. این همان چیزی است که خصلت ذاتی عقل شناخته می شود. چیزی که خودش به خود متحقق است و برای خود حضور دارد، هرگاه با چیزی نسبت پیدا کند و صورت آن باشد آن چیز نیز عقل خواهد بود. اما آنچه خود برای خود حضور دارد اگر با چیز دیگری نسبت پیدا نکند فقط خودش را در می یابد. این امر هم خصلت ذاتی عقل به شمار می آید. موجودی که چنین است به امر بیگاه آغشته نیست؛ و آنچه به غیر خود آغشته نباشد مجرد خواهد بود. به این ترتیب آنچه می تواند مانع تعقل باشد ماده و مقارن شدن عقل با امور بالقوه است. آنچه مادی و بالقوه است انفعال پذیر است؛ و انفعال پذیر بودن با عقل مجرد سازگار نیست. جز ماده چیز دیگری مانع تعقل نیست

آنچه در اینجا به عنوان یک پرسش مطرح می گردد این است که اگر عقل مجرد است و با امور بیگانه مخلوط و ممزوج نیست، چرا به همه معقولات احاطه ندارد و در آن هنگام که به یک صورت معقول می پردازد و به ادراک آن اشتغال پیدا می کند از صورتهای معقول دیگر باز می ماند؟

در پاسخ به این پرسش گفته می شود در میان صورتهای معقول، تمانع و تزاحم نیست و عقل هم به همه آنها احاطه و اشراف دارد. ولی علت اینکه عقل انسان در هنگام ادراک یک معقول و اشتغال پیدا کردن به آن از صورتهای معقول دیگر باز می ماند، همان بدن انسان است که عقل او در این قالب به فعالیت می پردازد.

در نظر ابن سینا صورتهای عقلی با یکدیگر تزاحم و تمانع ندارند و آنچه موجب می شود که عقل در هنگام اشتغال پیدا کردن به یک صورت معقول از صورتهای عقلی دیگر باز ماند جز بدن و آثار آن چیز دیگری نیست. از اینجا می توان دریافت که وقتی عقل از هرگونه تعلق به بدن و آثار آن رها و آزاد باشد به همه امور معقول محیط است و در میان صورتهای عقلی هیچگونه تمانع و تزاحمی نخواهد بود. عالم عقل، عالم حضور و ظهور و روشنایی است؛ در آنجا تاریکی و تزاحم و تنگنا معنی پیدا نمی کند. و در فصل گذشته یادآور شدیم که معقولات حق تبارک و تعالی از لوازم ذات اوست و هستی همان معقولات در عالم عینی و جهان خارجی از لوازم همان لوازم است. به همین دلیل است که می توان گفت معقولات حق تبارک و تعالی هم از ذات او و هم در ذات اوست و بنابراین حق تبارک و تعالی به همان معنی که فاعل است قابل هم هست. معنی این سخن آن است که حق تعالی هم عالم و هم علم و هم معلوم است؛ و به حکم اینکه مطلق است تعدد جهت در او راه ندارد.