مگر فیلسوف هم نیایش می کند؟

کسی از بزرگان فلسفه بر سبیل مزاح و شوخی پرسید مگر فیلسوف هم نیایش می کند ؟ وقتی یک فیلسوف متاله از عنوان «نیایش فیلسوف» در شگفتی فرو می رود و با نوعی ظرافت آن را زیر سؤال می برد، باید دید دشمنان فکر فلسفی چه می گویند و درباره فلاسفه چگونه می اندیشند. غالب کسانی که با فکر فلسفی خصومت می ورزند، روی غرور و تکبر فلاسفه انگشت انتقاد گذاشته اند و آنان را گرفتار و مبتلا به نفس خود بنیاد معرفی کرده اند. آیا فلسفه غرور آفرین است

‏ابوالفرج جوزی در کتاب معروف خود «تلبیس ابلیس» فلاسفه را مورد نکوهش و انتقاد شدید قرار داده و آنان را مستبد به رای و پیرو شیطان به ‏شمار آورده است. این متکلّم سخت کوش و جزم اندیش بر این عقیده است که فلاسفه به آرا و عقول خود متکی بوده و از راه پیغمبران خدا منحرف شده اند.

آیا فلسفه غرور آفرین است ؟

اگر فیلسوف از عقل پیروی می کند، عقل با غرور فاصله بسیار دارد. اگر کسی ادعا کند که عقل متواضع ترین موجودی است که خداوند آفریده، ‏سخنی به گزاف نگفته است؛ زیرا عقل به موازین توانایی خویش واقف ‏است و به حدود ناتوانی خود نیز اعتراف می کند. عقل امور غیرقابل ادراک ‏را از آنچه قابل ادراک است باز می شناسد و آنجا که کمیت ادراک لنگ می شود، حکم به توقف می دهد. آنجا که انسان به خطای خود پی می برد و به گناه خویش اعتراف می کند، بدون تردید از عقل مدد می گیرد.

کسانی که از عقل دور می شوند و با احکام خرد فاصله پیدا می کنند در گمراهی و پریشانی گرفتار می آیند. عقل، حقیقتی ادراکی است که غیر از ادراک به کار ‏دیگری نمی پردازد. در برخی روایات اسلامی از عقل با عنوان نور یاد شده ‏و در برخی از روایات دیگر حجت و پیغمبر باطن شناخته شده است. ‏

کسانی که عقل را حجت و پیغمبر باطن می شناسند، به این واقعیت نیز اعتراف می کنند که پیغمبر باطن به هیچ وجه با پیغمبر ظاهر ضدیت و مخالفت ندارد، زیرا ظاهر در مرتبه باطن همان باطن است و باطن نیز در ‏مرحله ظاهر، جز همان امر ظاهر چیز دیگری نیست.

‏با توجه به آنچه در اینجا ذکر شد، می توان به آسانی دریافت که گوهر عقل نه تنها با جنس غرور و تکبّر هیچ گونه مناسبت و سنخیتی ندارد، بلکه همواره از فروافتادن انسان در این دام خطرناک جلوگیری به عمل می آورد. غرور و خودپسندی از سنخ خواسته های انسان است و خواسته های انسان لزوما مقتضای حکم عقل نیست. خواسته های انسان تا آنجا مجاز و مقبول شناخته می شود که با حکم جواز عقل مقرون و همراه بوده باشد.

‏خطا نیز از جایی آغاز می شود که هماهنگی خواسته ها با عقل دچار ‏اختلال می گردد. بر همین اساس است که اهل تحقیق می گویند: دایره تکالیف بر مرکز عقل استوار است و هر کسی که از عقل بیشتر بهره مند می شود تکلیف او نیز بیشتر خواهد بود. حال سوال اینجاست که آیا فلسفه غرور آفرین است