عقل و استدلال در تفکر ابن جوزی
عقل و استدلال در تفکر ابن جوزی از مجموعه مقالات کتاب نیایش فیلسوف دکتر ابراهیمی دینانی است.
قدرت قبول و ردّ یک نظریه از ویژگیهای انسان است. انسان بر اساس عقل و خرد خود، صحت و سقم یک نظریه را مورد بررسی و تحقیق قرار میدهد و سپس به قبول یا ردّ آن مبادرت مینماید. به این ترتیب ردّ یا قبول واقعی یک نظریه به عقل و خرد بستگی دارد و بدون اتکاء به عقل، صحت و سقم و ردّ و قبول امور از ارزش و اعتبار معقول برخوردار نیست. مسأله‌ای که در اینجا مطرح میشود این است که آیا قبول و پذیرش ادیان نیز مشمول این حکم واقع میشود یا نه؟
کسانی بر این عقیده‌اند که قبول و پذیرش ادیان از دایره شمول این حکم بیرون نیست و انسان بر اساس عقل و خرد خود به سخنان پیغمبران ایمان پیدا میکند. در مقابل این گروه کسانی معتقدند منشأ دین، عقل و خرد نیست و انسان برای مؤمن شدن به برهان و استدلال نیاز ندارد. این اشخاص نیز یکسان و یکنواخت نیستند؛ در میان آنان کسانی را میشناسیم که می‌گویند تماس واقعی انسان با دین و امور مقدس به ضمیر ناخودآگاه مربوط میگردد، زیرا امور مقدس مرموز و ماورائی است و در قلمرویی قرار دارد که انسان نمیتواند بر آن کنترل آگاهانه داشته باشد.
برخی از اندیشمندان معاصر مغرب زمین معتقدند دین نوعی سرسپردگی نهائی است که متعلق آن یک امر متعالی بشمار میآید و متعالی امری است که مورد علاقه نهائی و سرسپردگی کامل انسان قرار میگیرد و ماورای آن چیز دیگری قابل تصور نیست. تعداد کسانی که در راه وصول به گوهر ایمان از هر گونه استدلال و اقامه برهان دوری می‌جویند اندک نیست.
بودا اشتغال به مسائل نظری ما بعدالطبیعه را فساد انگیز میدانست و معتقد بود حاصل این‌گونه کوششهای فکری این است که برای دست و پای بشر علاوه بر سلاسل موجود، زنجیری دیگر فراهم میگردد، زیرا افکار ما بعدالطبیعه درست در قالبهائی ریخته میشود که اگر طالب راه رستگاری باشیم باید آنها را درهم بشکنیم. مشاجرهها و مناظرههای غم انگیزی که در طول تاریخ ادیان رخ داده ارزش عقیده بودا را آشکار میسازد. در مشاجرات و مناظرات تعصب‌آمیز هر یک از دو طرفِ اختلاف با طرف دیگر همان‌گونه رفتار میکند که با دیوانگان یا بیخردان عکس العمل نشان میدهد.
بودا به این علت از پاسخ گفتن به مسائل نظریِ مابعدالطبیعه خودداری میکرد و میگفت این مسائل به هیچ روی برای هدایت به مقام نیروانا مؤثر نیست و سالک را از طریق باز میدارد. در آثار بودائی برای صحت سخن بودا مثالی ذکر شده که جالب توجه است.
