هرچه نقل کنند از بشر در امکان است

یکی از زیباترین تعاریف برای انسان، جمله «هرچه نقل کنند از بشر در امکان است» خداشناسی و عرفان، بدون انسان شناسی میسر نیست. کسی که انسان را نشناخته باشد، نمی تواند ادعا کند که خدا را شناخته است. سعدی در بیان نصیحت ها و تجربیات بی نظیر است و دقایق زندگی انسان را شکافته است؛ از عشق و جوانی تا مقام قناعت. اما در جایی به روح انسانی نفوذ کرده است و می گوید:

و ما ابری نفسی و لا اذکیها      که هر چه نقل کنند از بشر در امکان است

این بیت، شاهکار سعدی است. چون می گوید: خودم را تبرئه نمی کنم، چون همه چیز درباره انسان ممکن است. چه چیزی وجود دارد که درباره انسان ممکن نباشد؟ من برای انسان، تعریفی بهتر از این نیافته ام که: هرچه نقل کنند از بشر در امکان است انسان مرز ندارد؛ از ابلیس است تا رحمان، از شرق تا غرب و از ابوجهل تا محمد امتداد پیدا می کند و هر دو را می تواند.

کارل مارکس یک فیلسوف اروپایی ماتریالیست است. او دارای تجربیاتی است و در جایی سخنی زده که از جهاتی شبیه این بیت سعدی است. البته فاصله ای که میان سعدی که یک عارف شاعر بزرگ مسلمان است با مارکس یک فیلسوف ماتریال، بسیار زیاد است. مارکس مزالعه زیادی روی فلسفه روم و یونان انجام داده بود. او دو دختر باهوش و تحصیل کرده داشت.

یکی از دخترانش به او می گوید: من سلیقه شما را در لباس پوشیدن می دانم که لباس خوب و شیک می پوشید. سلیقه شما را در غذا هم می دانم و برای شما غذای خوب تهیه می کنم. در مقابل این از شما که فیلسوف هستید و عمری در کلمات فلاسفه مطالعه کردید، یک خواهش دارم و آن این است که در یک جمله بگویید که کدام مطلب را بیش از همه آن چیزی که خوانده اید، دوست دارید؟

پاسخ این سوال سخت است. دختر مارکس از او خواست جمله ای را بگوید که هیچ جمله ای را مانند آن دوست ندارد، مارکس جواب داد: خیلی خوانده ام اما جمله ای از حکیم رومی خوانده ام که آن را از همه آنچه در عمرم خوانده ام بیشتر دوست دارم و آن این است که حکیم رومی گفته است: من یک انسانم و آنچه انسانی است و به انسان تعلق دارد با من بیگانه نیست.

سعدی هم می گوید: که آنچه نقل کنند از بشر، در امکان است. انسان عرض عریض دارد: همه چیز هست و همه چیز می تواند باشد. در این عرض عریض و فضای لایتناهی که در معرض وجود انسانی است، باید انتخاب کرد. همه چیز ممکن است. باید خودت انتخاب کنی. بستگی به انتخاب تو دارد. همه فلسفه اگزیستانسیالیسم را می توان در این جمله هرچه نقل کنند از بشر در امکان است ، پیدا کرد.