اقتصاد و میانه روی در اعتقاد

درباره کتاب «الاقتصاد فی الاعتقاد» ابوحامد غزالی

افراط یا تفریط پیوسته در زندگی مردم وجود داشته است و این امر نشان می دهد که انسان برای بیرون رفتن از خط وسط و حد اعتدال آمادگی دارد و نباید از این مسئله غافل و ناآگاه بماند. شاید ابوحامد غزالی که خود از بزرگان اشاعره به شمار می آید به این مسئله آگاهی درست و بهنگام داشت که در صدد تالیف کتاب ارزشمند و بدیع «الاقتصاد فی الاعتقاد» برآمد. اقتصاد در اعتقاد از جهت تاریخ تالیف در زمره آخرین تالیف و در نتیجه کاملترین کتاب های غزالی به شمار می آید.

اقتصاد در اعتقاد درباره نکوهش از افراط و تفریط نوشته شده و بر میانه روی در اندیشه و عقیده تاکید و توصیه کرده است. البته او در این کتاب همچنان از مشرب اشاعره حمایت می کند و آن را طریق اعتدال و دور از هرگونه افراط و تفریط می داند ولی به نظر می رسد نسبت به آنچه اشاعره متقدم درباره لزوم اعتقاد داشتن به مقدمات عقلی برای یک عقیده ابراز داشته اند، اندکی ناخرسند بوده و آن را نوعی افراط به شمار می آورد.

نسبت عقل و شرع مانند نسبت چشم و خورشید

غزالی در مقدمه کتاب به نسبت میان عقل و شرع اشاره کرده و برای بیان این نسبت به یک مثال توسل جسته است. در نظر غزالی نسبت میان عقل و شرع مانند نسبت چشم با خورشید است. همانگونه که اگر خورشید نباشد، چشم در تاریکی فرو می ماند و اگر چشم بسته باشد، نور خورشید دیده نمی شود، نور شرع نیز بدون فعالیت عقل برای مردم قابل رویت نخواهد بود.

مسئله اقتصاد در اعتقاد و دوری جستن از هرگونه افراط و تفریط در این باب یک مسئله عمده و بنیادی است که قرنها پس از غزالی شبیه و نظیر آن را در مغرب زمین، از زبان یک فیلسوف و اندیشمند معروف به نام ویلیام اکام می شنویم. آنچه غزالی آن را اقتصاد در اعتقاد نامیده، اندیشمند اروپایی آن را اقتصاد در اندیشه به شمار آورده است.

کسانی که با تاریخ فلسفه مغرب زمین آشنایی دارند با آنچه درباره تیغ اکام گفته شده است، به هیچ وجه بیگانه نیستند. تیغ اکام اشاره به این امر است که باید اندیشه های زاید زدوده شوند. سپس انسان می تواند با رفع نقص و نارسایی از آنچه در جریان فکر قرار می گیرد راه خود را به سوی مقصد بگشاید. آنچه در خور تامل است این است که ابوحامد غزالی به عنوان یک اندیشمند اشعری از اقتصاد در اعتقاد و میانه روی در اندیشه سخن می گوید.