نگاهی منتقدانه به فلسفه صدرالمتألهین

مقاله «نگاهی منتقدانه به فلسفه صدرالمتألهین» از مجموعه مقالات کتاب نیایش فیلسوف است.

کسانی که با فلسفه اسلامی و تاریخ آن آشنایی دارند به خوبی می دانند که در این جریان فکری، نشیب و فراز های فراوانی به چشم می خورد. اگر در مفهوم فلسفه اسلامی توسعه قائل شویم و دایره آن را از آنچه در آغاز به ذهن متبادر می شود گسترده تر بدانیم، به تحولات و نشیب و فرازهایی که در این باب رخ داده است بیشتر واقف خواهیم شد.

درست است که مورخان فلسفه معمولا یعقوب ابن اسحاق کندی را نخستین فیلسوف جهان اسلام معرفی می کنند، ولی تاسیس فلسفه اسلامی در یک نظام منسجم به وسیله ابونصر فارابی انجام پذیرفته است. البته با پیدایش شیخ الرئیس ابوعلی سینا، جریان فکر فلسفی به اوج شکوفایی رسید و ثمرات خود را در سطحی بسیار گسترده آشکار ساخت. پس از ابن‌سینا، صرف نظر از شیخ اشراق و حکمت اشراقی او، با دو مکتب فکری و فلسفی دیگر روبرو خواهیم شد که این دو را می‌توان تحت عنوان مکتب کلامی- فلسفی شیراز، مکتب کلامی- فلسفی اصفهان بررسی کرد.

درباره ویژگی این دو مکتب فکری و خصوصیات پیشروان این دو مدرسه در اینجا سخن نمی‌گوییم، همین اندازه یادآور می‌شویم که صدرالمتألهین شیرازی نه تنها شاخص‌ترین فرد در مکتب فلسفی اصفهان است بلکه یکی از بزرگترین فلاسفه اسلامی در همه ادوار تاریخ نیز به شمار می‌آید. این فیلسوف بزرگ که با تمامی جریان‌های فکری در جهان اسلام آشنایی کامل داشته به تاسیس یک نظام فلسفی پرداخت که پیش از آن بی‌سابقه بود و بسیاری از مشکلات نیز در آن به راه حل خود نزدیک می‌شد. درباره فلسفه صدرالمتألهین که با عنوان «حکمت متعالیه» شناخته می‌شود، سخن بسیار گفته شده است. در طول مدت حدود چهارصد سال که از زمان زندگی این فیلسوف الهی سپری شده، افکارش همواره مورد توجه بوده و کتاب‌های او به ویژه در حوزه‌های علمی ایران تدریس شده است.

در طول چند قرن پس از ملاصدرا، کسانی مانند شیخ احمد احسائی، میرزا ابوالحسن جلوه و علامه ملاصالح مازندرانی و امثال آنان به نقد برخی از نظریات این فیلسوف بزرگ پرداختند و آثار آنان نیز منتشر شده، ولی همانگونه که گفته شد، این گونه انتقادها جامع و منظم نبود و تنها به برخی مواضع محدود می شد. طرفداران تندرو و سرسخت ملاصدرا از وارد شدن نقد بر سخن این فیلسوف بزرگ خرسند نیستند و از نقادان او نیز اظهار انزجار می کنند.

ولی حقیقت این است که واقعیات تاریخی فلسفه و مکتب های فکری اندیشمندان بزرگ اگر مورد تفسیر واقع نشود، فاقد معنی خواهد شد. فرآیند تفسیر اندیشه های بلند و متعالی نیز هیچ گاه به پایان نمی رسد. تصویر سقراط در نظر نویسندگان و اندیشمندان مختلف متفاوت است. تصویر سقراط در نظر افلاطون غیر از تصویری است که فیلسوفان رواقی و اندیشمندان عارف مسلک از او ترسیم کرده‌­اند.