سهروردی، احیاکننده فرشته شناسی

شب شیخ شهاب‎ الدین سهروردی، عنوان صد و شصت و ششمین شب از شبهای مجله بخارا بود که با همکاری بنیاد فرهنگی اجتماعی ملت، دائرهالعمارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، گنجینه پژوهشی ایرج افشار و انجمن حکمت و فلسفه ایران در غروب یکشنبه ۱۲ مرداد ۱۳۹۳ در محل کانون زبان فارسی برگزار شد. دکتر ابراهیمی دینانی در این مراسم با موضوع «فرشته شناسی در فلسفه سهروردی» سخنرانی نمودند. آنچه پیش روی شماست متن سخنان استاد می باشد. همیشه از لفظ شهید برای سهروردی استفاده نمائید و نه مقتول، چرا که او شهید شد در حالی که تنها سی و شش یا حداکثر سی و هشت سال سن داشت. او بسیار خوش سیما بود.

این اولین بار است که من ادعا می کنم ولی بایستی متذکر شوم که کتاب بنده با عنوان «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» اولین کتاب مبسوط درباره آراء وی است که در این هشتصد سال نوشته شده است؛ این کتاب ترجمه نیست بلکه شرح اندیشه های پیچیده ی سهروردی است. شرح های محدودی که تا بحال نوشته شده هیچ کدام قادر به تبیین اندیشه های سهروردی نبوده اند، زیرا فهم اندیشه ی او بسیار مشکل است.

چرا سهروردی تابحال خوانده نشده ؟

از آنجا که فهم آراء سهروردی مشکل است، بنابراین در طول این هشتصد سال بسیار کم به آن مراجعه و خوانده شده است. سهروردی می گوید «من آمده ام تا حکمت خسروانی را احیاء کنم» او تنها حکیمی است که در مقابل حکمت یونان ایستاد.

حکمت خسروانی چه حکمتی است؟

چهره ماندگار فلسفه دانشگاه تهران گفت: حکمت خسروانی همان حکمت ایران باستان است . یکی از عللی که سهروردی خوانده نمی شد این بود که بعضی افراد ایران را دوست نداشتند. در این باره می توان از دو جریان که با حکمت ایران باستان دشمن هستند نام برد: یکی غرب و دیگری عرب. غربی ها می خواهند بگویند هر چه هست از یونان است و عربها هم برآنند که همه چیز را از آنِ خود بدانند.

من ناسیونالیست نیستم بلکه از فرهنگ دفاع می کنم . چندی پیش یک استاد سوری را دیدم که می گفت سهروردی عرب بود و نام او را السهروردی الحلبی می گفت! به او گفتم آقا! سهروردی اهل سهرورد از توابع زنجان در ایران است تشریف ببرید ببینید؛ او در حلب کشته شده در واقع حلبی ها شهیدش کردند. آیا با این اوصاف می توان ادعا کرد که او حلبی بوده است؟

سهروردی بخوانید

از محوری ترین اندیشه های سهروردی فرشته شناسی است. سهروردی فرشته شناس است. ایرانیان باستان به عالم گیتی و عالم مینو و در موازات آن به خرد مینوی اعتقاد داشتند. سهروردی تنها کسی است که به عالم مثال منفصل اعتقاد دارد و در این خصوص برهان استدلال ارائه می دهد.

فرشته در زبان عربی همان مَلَک است. پنج واژه هستند که یک منشاء دارند و عبارتند از مالک ، مَلِک، مُلک، ملکوت و مَلَک. ملکوت همان مُلک است که دیده نمی شود.

مَلَک عین مُلک و ملکوت اعلی است. یعنی بین عالم مُلک و عالم معنا یا همان عالم مثال، مَلَک وجود دارد.

در عالم مثال همه چیز دارای شکل است. عالم مثال، عالم صورت است. عالم مثال، کریم الطرفین است. این عالم مثال بر برخی افراد واضح شده. مانند حضرت ختمی مرتبت که جبرئیل را می دید. چهره ی جبرئیل را می دید که به صورت های مختلف ظاهر می شد. گاهی به شکل آدم می آمد اما زیباترین آدم زمان، که در آن دوره چهره ی فردی به نام دحیه کلبیه زیباترین چهره ها بود و جبرئیل به شکل او بر پیامبر (ص) ظاهر می شد.

جبرئیل بر حضرت مریم نیز به زیباترین صورت آشکار شد و «لقاح مثالی» صورت گرفت، لقاح مینوی مثالی، قرآن می فرماید: فتَمثَّل لَها بشراً سویّا

قرآن کریم می گوید ملائکه، پَر دارند (لهم اجنحه). اما پر به چه معناست ؟ مولوی در یک بیت معنای پر را بیان کرده که منظور از پر چیست:

عقل را هفتصد پر است و هر پری         از سماء بگرفته تا تحت السری

سهروردی تحت تأثیر فرشته شناسی حکمت مزدایی به عالم خیال بها می دهد.سهروردی فرشته شناسی را در ایران احیا کرد.

سهروردی معتقد است، عالم خواب واقعی است. وقتی می خوابید باز هم عالم واقعی است. یکی از حکماء چینی می گوید که دیشب خواب دیدم که پروانه بودم و روی گل ها می نشستم حال بیدار شده ام و می بینم پروانه نیستم . بعد از خودش می پرسد، چه بسا من پروانه بودم و الان خواب می بینم که آدم هستم!

عالم خیال را جدی بگیرید. حافظ در یک بیت در مورد عالم خیال آنقدر زیبا گفته که می توان در تفسیر آن یک کتاب نوشت:

گفتم که بر خیالش راه نظر ببندم             گفتا که شبرو است او از راه دیگر آید

اگر خیال با قوه عقل هدایت شود بسیار وسیع می گردد. خیالات آدم ها باهم فرق می کند. مولوی می گوید:

آن خیالاتی که دام اولیاست    عکس مهرویان بستان خداست

سهروردی عالم مثال را بیرون از خود می داند و از همین رو به آن عالم مثال منفصل می گوید. سهروردی در عین اینکه ایرانی تمام عیار است یک مسلمان تمام عیار است که جانش در گرو قرآن است. او سخنی بسیار عمیق در مورد قرآن دارد و می گوید: هر وقت قرآن را می خوانید به گونه ای بخوانید که گویی همان زمان از جانب خداوند بر شما نازل شده است .

عقل را جدی بگیرید، وحی انبیا معقول است

عقل میزان میزان هاست یعنی میزانِ بالذات است. حتی وحی انبیا معقول است رتبه عقل بالاتر از حس به لحاظ رتبه ی وجودی است. هر چیزی که منطبق با عقل نشود مردود است.عقل اوج می گیرد و تا لایتناهی پرواز می کند. شما پرنده اید، با عقلتان پرواز کنید و خانه نشین مباشید. سعدی می فرماید:

طیران مرغ دیدی تو ز پایبند شهوت     به در آی تا ببینی طیران آدمیت

غزالی که یک متکلم اشعری است در مقدمه یکی از کتابهایش می نویسد: اگر کسی عصا به دستش اژدها می شود (یعنی حضرت موسی) و به من بگوید که هفت به اضافه سه، ده نمی شود، قبول نمی کنم و به او ایمان نمی آورم! عالَم در شماست و شما در عالمی هستید که در شماست . وسعتِ عالَم هر کسی به اندازه معلوماتش است. ما باید از این عالم حس به عالم خیال، به سلامت و با هدایت عقل عبور کنیم . اگر هدایت عقل نباشد گرفتار فرشتگان اذیت کننده می شویم چون فرشتگان متفاوتی بر این عالم احاطه دارند . در واقع هر چیزی در عالمِ مثال دارای یک فرشته است. سعدی می گوید:

فرشته ای که وکیل است بر خزانه ی باد      چه غم خورد که بمیرد چراغ پیرزنی

عالم خیال باید با هدایت عقل باشد تا انسان هم درست بگوید هم درست ببیند، هم درست بشنود و هم درست تخیل کند.