نشست با اندیشه در میدان توحید

جنید بغدادی می گوید: «اشرف المجالس و اعلاها الجلوس مع الفکر فی میدان التوحید» یعنی بهترین و بالاترین نشست ها، نشست با اندیشه در میدان توحید است. آنچه از این جمله مفهوم می شود این است که آداب ظاهری و انجام فرایض و نوافل هرگز نمی تواند به پایه و مقام فرو رفتن در اندیشه وحدانیت و یگانگی خدا برسد. زیرا فرو رفتن در اندیشه وحدانیت حق تبارک و تعالی به گونه ای است که در آن ژرفنای موجودیت انسان، کاملا محو و ناپدید می گردد و سالک به مقام فنای در حق دست می یابد.

اهمیت سخن جنید در این است که روی جمله «نشست با اندیشه در میدان توحید» تاکید می کند و آن را از هر چیز دیگر برتر و بالاتر می شمارد. اندیشه وقتی در میدان توحید می نشیند جز به وحدت حقیقت نمی نگرد و در این نگرش واحد و یگانه است که انانیت انسان محو و نابود می گردد و چشم و گوش و زبان او چشم و گوش و زبان حق شناخته می شود.

تردیدی نمی توان داشت که وقتی انسان به این مرحله از معرفت دست می یابد در انتظار پاداش اعمال خویش نمی نشیند و همه چیز را به عین شهود در می یابد. در این مرحله، ملازمه میان اعمال و پاداش مطرح نمی شود زیرا همه چیز در وحدت حق تبارک و تعالی مستغرق است و جایی برای دوگانگی و تلازم که از آثار دوگانگی است، باقی نمی ماند.

به این ترتیب نباید چنین پنداشت که آنچه جنید بغدادی در قرن سوم هجری آن را مطرح کرده و گفته است: «کل العمل من عطائه یکون» درست همان چیزی است که متکلمان اشعری مطرح کرده اند، زیرا آنچه در میان اشاعره و معتزله مورد بحث و گفتگو واقع شد، تنها یک مسئله کلامی است که از دیدگاه متکلمان می تواند مورد بررسی قرار گیرد.

البته آنچه جنید بغدادی آن را در قرن سوم مطرح کرده است، از جهت صورت با آنچه اشاعره در این باب می گویند، تفاوت چندانی ندارد ولی معنی و محتوای آنچه یک عارف در این باب می گوید، غیر از آن چیزی است که برای یک متکلم اشعری مطرح می شود. متکلمان اشعری ضمن اینکه به قدرت قاهره حق تبارک و تعالی تکیه می کنند و افعال انسان را از حوزه قدرت او خارج نمی دانند، به زیادت صفات بر ذات قائل هستند و ناچار با نوعی تکثرگرایی و قول به چندین قدیم روبرو خواهند شد.

در حالی که جنید، به عنوان یک عارف از نشست با اندیشه در میدان توحید سخن می گوید و در این مرحله جز حق و تجلیات حق چیز دیگری نمی بیند. تردیدی نمی توان داشت که سالک در این مرحله از معرفت، مستغرق دریای وحدت است و کثرت و چندگانگی در نظر او یک امر موهوم به شمار می آید.