عقل و استدلال در تفکر ابن جوزی

عقل و استدلال در تفکر ابن جوزی از مجموعه مقالات کتاب نیایش فیلسوف دکتر ابراهیمی دینانی است.

قدرت قبول و ردّ یک نظریه از ویژگی‏‌های انسان است. انسان بر اساس عقل و خرد خود، صحت و سقم یک نظریه را مورد بررسی و تحقیق قرار می‏دهد و سپس به قبول یا ردّ آن مبادرت می‏نماید. به این ترتیب ردّ یا قبول واقعی یک نظریه به عقل و خرد بستگی دارد و بدون اتکاء به عقل، صحت و سقم و ردّ و قبول امور از ارزش و اعتبار معقول برخوردار نیست. مسأله‌ای که در اینجا مطرح می‌‏شود این است که آیا قبول و پذیرش ادیان نیز مشمول این حکم واقع می‏‌شود یا نه؟

کسانی بر این عقیده‌اند که قبول و پذیرش ادیان از دایره شمول این حکم بیرون نیست و انسان بر اساس عقل و خرد خود به سخنان پیغمبران ایمان پیدا می‏‌کند. در مقابل این گروه کسانی معتقدند منشأ دین، عقل و خرد نیست و انسان برای مؤمن شدن به برهان و استدلال نیاز ندارد. این اشخاص نیز یکسان و یکنواخت نیستند؛ در میان آنان کسانی را می‏شناسیم که می‌گویند تماس واقعی انسان با دین و امور مقدس به ضمیر ناخودآگاه مربوط می‌‏گردد، زیرا امور مقدس مرموز و ماورائی است و در قلمرویی قرار دارد که انسان نمی‌‏تواند بر آن کنترل آگاهانه داشته باشد.

برخی از اندیشمندان معاصر مغرب زمین معتقدند دین نوعی سرسپردگی نهائی است که متعلق آن یک امر متعالی بشمار می‌‏آید و متعالی امری است که مورد علاقه نهائی و سرسپردگی کامل انسان قرار می‏‌گیرد و ماورای آن چیز دیگری قابل تصور نیست. تعداد کسانی که در راه وصول به گوهر ایمان از هر گونه استدلال و اقامه برهان دوری می‌جویند اندک نیست.

بودا اشتغال به مسائل نظری ما بعدالطبیعه را فساد انگیز می‌‏دانست و معتقد بود حاصل این‌گونه کوشش‏‌های فکری این است که برای دست و پای بشر علاوه بر سلاسل موجود، زنجیری دیگر فراهم می‏‌گردد، زیرا افکار ما بعدالطبیعه درست در قالب‏‌هائی ریخته می‏‌شود که اگر طالب راه رستگاری باشیم باید آنها را درهم بشکنیم. مشاجره‌‏ها و مناظره‏‌های غم انگیزی که در طول تاریخ ادیان رخ داده ارزش عقیده بودا را آشکار می‏‌سازد. در مشاجرات و مناظرات تعصب‌آمیز هر یک از دو طرفِ اختلاف با طرف دیگر همان‌گونه رفتار می‏‌کند که با دیوانگان یا بی‏‌خردان عکس العمل نشان می‏‌دهد.

بودا به این علت از پاسخ گفتن به مسائل نظریِ مابعدالطبیعه خودداری می‏‌کرد و می‏‌گفت این مسائل به هیچ روی برای هدایت به مقام نیروانا مؤثر نیست و سالک را از طریق باز می‌‏دارد. در آثار بودائی برای صحت سخن بودا مثالی ذکر شده که جالب توجه است.