آیین رونمایی از «اختیار در ضرورت هستی»
موسسه حکمت و فلسفه ایران به مناسبت هفته پژوهش، عصر دوشنبه ۲۷ آذر، میزبان رونمایی از اختیار در ضرورت هستی اثر جدید دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی بود. در این مراسم که با حضور جمعی از علاقه مندان به مباحث فلسفه اسلامی همراه بود، پنج تن از شاگردان این چهره ماندگار فلسفه، پنج جلد از آثار وی را بررسی کردند که بر این اساس دکتر سید حمید طالب زاده کتاب «پرسش از هستی یا هستی پرسش»، دکتر محمدجواد اسماعیلی کتاب «از محسوس تا معقول»، دکتر شمس الملوک مصطفوی کتاب «من و جز من»، دکتر شهین اعوانی کتاب «فراز و فرود فکری فلسفی»، دکتر مجید حمیدزاده کتاب «اختیار در ضرورت هستی» را معرفی و تحلیل کردند. همچنین در بخش‌های دیگر این مراسم آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد، یار و دوست دیرین دکتر ابراهیمی دینانی و حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه سخنرانی کردند و در پایان از اثر جدید استاد دکتر دینانی رونمایی شد.
کتاب «پرسش از هستی» حدود ۵۰ عنوان از اندیشه‌های دوران مدرن را نقد می‌کند
در ابتدای نشست رونمایی از اختیار در ضرورت هستی سیدحمید طالب زاده، استاد فلسفه دانشگاه تهران راجع به کتاب پرسش از هستی یا هستی پرسش سخنرانی کرد و گفت: ابراهیمی دینانی یک فیلسوف اسلامی معاصر است چون در زمانه فعلی عمر خودش را وقف اندیشیدن کرده است. کتاب پرسش از هستی یا هستی پرسش کتابی بالغ بر ۴۵۰ صفحه و ۱۴ فصل است و فضای متبوعی برای خوانندگان فلسفه فراهم می‌کند. در کتابهای اخیر دینانی، ما با فیلسوفی مواجه هستیم که از منظر اندیشه اسلامی مستقیماً و با شجاعت درباره انبوهی از مفاهیم و عناوین مهم صحبت کرده و می‌کوشد راجع به آنها بیاندیشد.
وی افزود: بنده هنگام خواندن این اثر متوجه شدم که حدود پنجاه عنوان از اندیشه‌های دوران مدرن در این کتاب مطرح شده است. البته نه به این معنا که ایشان یکی یکی مسائل را مطرح کرده باشند بلکه منظور آن است که این مفاهیم در جای جای این اثر پخش است. برای مثال عناوینی چون هستی و معناداری، هرمنوتیک، عقل و تاریخ، اندیشه و باور و … . استاد در مورد این عناوین سخن گفته و نوشته‌اند و من به عنوان دانشجوی فلسفه سعی می‌کنم به برخی فقرات گفتار ایشان اشاره کنم و دغدغه خود را به عنوان دانشجوی فلسفه در نسبت با سخنان استاد بیان کنم.
به گفته دکتر دینانی در این کتاب، اندیشه و هستی یکی است و باید دوگانگی میان اینها مرتفع شود. بحث راجع به اندیشه و هستی را فیلسوفان قبلی هم مطرح کرده بودند ولی شنیدن این بحث از زبان یک فیلسوف اسلامی چیز دیگری است و حال پرسشی که مطرح می‌شود این است که چه نسبتی میان این صحبت و سایر فیلسوفان مثل هگل، کانت و هایدگر است. بنابراین لازم است که ایشان نسبت چنین اندیشه‌ای را با آنچه که در دوران مدرن و گذشته بیان شده مطرح کنند. توقع بنده به عنوان شاگرد ایشان این است که بدانم جایگاه این سخنان کجاست و این اندیشه‌ها را در نسبت با گذشته و اندیشه مدرن تبیین کنند.
طالب زاده تصریح کرد: در این کتاب پنجاه عنوان از عناوین اندیشه مدرن مطرح شده است، البته نه به این معنا که ایشان یکی یکی مسائل را مطرح کرده باشند بلکه منظور آن است که این مفاهیم در جای جای این اثر پخش است. برای مثال عناوینی چون هستی و معناداری، هرمنوتیک، عقل و تاریخ، اندیشه و باور و … . استاد در مورد این عناوین سخن گفته و نوشته‌اند و من به عنوان دانشجوی فلسفه سعی می‌کنم به برخی فقرات گفتار ایشان اشاره کنم و دغدغه خود را به عنوان دانشجوی فلسفه در نسبت با سخنان استاد بیان کنم.
دینانی، فیلسوفی است که به معقولات با نگاه ثانی می‌نگرد
آیت الله محقق داماد که از دوستان قدیم دکتر دینانی در ایام طلبگی بوده گفت: امروز که برای آمدن به این مراسم آماده می‌شدم فهمیدم که هیچ ولایتی به قدرت ولایت دوستی نیست و برای بنده که بیمار قلبی هستم هیچ چیزی جز این برنامه نمی‌توانست انگیزه بخش باشد و مرا به بیرون بکشد.
بنده قصد دارم که در این مجال بیشتر راجع به ۵۰ سال گذشته ایشان و جایی که در آن پرورش یافته‌اند سخن بگویم. ابراهیمی دینانی ۵۰ سال پیش به عنوان یک طلبه جوان در حوزه علمیه قم مشغول بود، جایی که در آن طلبه‌ها از قبل از طلوع آفتاب تحصیل علم را شروع می‌کردند و تا پاسی از شب هم ادامه داشت به طوری که هر شب بعد از نماز مغرب و عشاء هم طلبه‌ها در کتابخانه مشغول مطالعه بودند. روزهای تعطیلی حوزه هم که پنجشنبه و جمعه بود بیشتر به تفسیر و مباحثات اختصاص داشت.
در گذشته نه چندان دور، صدای بحث از حجره‌ها و مسجد بلند می‌شد. مدرسه غیر از درس و بحث مفهوم دیگری نداشت. من عقیده ندارم که گیس علم به فقر گره خورده است و غیر از راه فقر انسان باسواد نمی‌شود، اما مطلبی وجود دارد اینکه اگر انسان با فقر با سواد شود، با تبلیغات خود را معرفی نکرده و خودش باید خودش را نشان دهد.
پدر من که استاد ایشان بود معتقد بود که مقام ثبوت را باید درست کنید، مقام اثبات خودش درست می‌شود. اگر پولدار باشید نوعی می‌توانید خودتان را معرفی کنید. بسیاری از پولدارها که بی‌سوادند، اما خود را باسواد نشان داده‌اند. باید واقعاً کاری کرد که افراد علاقه‌مند به دانش شوند.
کتاب وجود رابط از بهترین کتب آقای دینانی است و متاسفانه به خاطر آنکه سنگین است مورد استفاده قرار نگرفته است. آقای دکتر دینانی فلسفه اسلامی خوانده است، اما فلسفه اسلامی خواندن دو جور است، نوعی که پس از خواندن این است که فرد بیاید فلسفه اسلامی را درس بدهد و اگر زورش برسد بتواند خوب معنا کند. یک وقت دیگر است که کل فلسفه اسلامی و معقولات به نگاه ثانوی نگاه کند و سخن جدیدی بگوید که در هیچ‌کجای فلسفه اسلامی نیست. این حرف روی همان پایه نگاه بازبینانه گفته می‌شود. باید میراث اسلامی را بازخوانی کرد. دکتر دینانی از این نعمت برخوردار است که خداوند به او قدرت نظریه‌پردازی در فلسفه اسلامی داده است.
«از محسوس تا معقول» کتابی جامع در موضوعات فلسفه
محمد جواد اسماعیلی، عضو هیئت علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران در رونمایی از اختیار در ضرورت هستی به معرفی کتاب از محسوس تا معقول پرداخت. او گفت: ظرافت دکتر دینی در رجوع به متون اسلامی این است که عنوان «از محسوس تا معقول» روی این کتابشان نهاده‌اند. با این عنوان مستقل کتاب و فصلی در فلسفه اسلامی نبوده که در این کتاب مطرح نشده باشد و از طرفی مباحث فلسفه اسلامی از این بحث سخن به میان آورده است.
ایشان بخش‌های میراث اسلامی را در سیاق جدید مطرح کرده است. مسائلی که در فلسفه زبان، تحلیلی، هرمنوتیک که جدید است، بافت کتاب آقای دینانی را تشکیل می‌دهد. وی از زبان کسانی که پژوهشگران این فیلسوفان هستند مباحث جدید را مطرح می‌کند.
عمده بحث این کتاب در خصوص محسوس و معقول است، اما نقدی به آثار برخی از بزرگان فلسفی جدید زده شده است. این کتاب با اثر دیگرشان فلسفه و ساحت سخن در ارتباط است. در این کتاب مسئله اصلی ارتباط لفظ و معناست. دانش‌های گوناگونی، چون منطق، اصول فقه و بلاغت به این بحث پرداخته‌اند. دکتر دینانی دانش‌های گوناگونی را مطالعه کرده‌اند و مباحثی که در این دانش‌ها مطرح شده در کتاب از محسوس تا معقول فراخوانی شده است، اما بحث بیشتر در فلسفه مطرح می‌شود.
اندیشه اصلی در کتاب فلسفه و ساحت سخن از فارابی و کتاب «الحروف» وی است. دکتر دینانی به فارابی توجه ویژه‌ای دارند. اولین مقاله‌ای که ایشان با عنوان نیایش فیلسوف نوشته‌اند در سال ۱۳۵۳ در خصوص دعایی است که فارابی خطاب به حق تعالی مطرح کرده است. مسئله زبان رهگذری برای توجه به اندیشه‌های فارابی در شرح کتاب العباره ارسطو شده است. به نظر می‌رسد که از تأمل در اندیشه فارابی ناراضی نبوده‌اند که کتاب از محسوس تا معقول را پس از کتاب فلسفه و ساحت سخن را می‌نویسند که البته در این کتاب به غیر از فارابی دیگران نیز حضور دارند.
مقایسه کتاب فلسفه و ساحت سخن و کتاب از محسوس تا معقول نشان می‌دهد این دو کتاب فصول مشترکی دارند، اما ورود و خروج متفاوتی انجام شده است و این نشان‌دهنده آن است که دکتر دینانی مطالعه فارابی را ادامه داده‌اند. گوهری به نام ابن‌سینا باعث شده است تا توجه کمتری به فارابی بشود.
یکی از دغدغه‌های دکتر دینانی انسان‌شناسی است ایشان هم هستی انسان و هم ارتباط انسان با آگاهی را مد نظر داشته‌اند. در کتاب فلسفه ارسطوی فارابی مسئله شناخت انسان که انسان از ان جهت که بخشی از جهان است و تا انسان جهان را نشناسد نمی‌توان شناخت دقیقی از انسان ارائه داد در کتاب فارابی مطرح شده و کاری که آقای دکتر دینانی کرده‌اند این است که این مسئله را با دور هرمنوتیک تطبیق داده‌اند، اینکه جز در شناخت تقدم دارد و یا در کل.
در خصوص بحث موجهات که بحث مورد توجهی است نکته‌ای که دکتر دینانی در این خصوص اشاره می‌کنند این است که ضرورت بتاته که سهروردی به آن تصریح می‌کند، مورد اشاره فارابی بوده است.
کتاب «من و جزمن»: «من» آئینه هستی است
شمس الملوک مصطفوی استادیار گروه فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی از دیگر شاگردان ابراهیمی دینانی بود که راجع به کتاب «من و جز من» در آیین رونمایی از اختیار در ضرورت هستی سخنرانی کرد. وی گفت: بحث «من» در فلسفه غرب بحث بسیار جدی است و رویکرد و نظرات بسیار جدی راجع به من وجود دارد. با توجه به اینکه تخصص بنده فلسفه غرب است به این کتاب هم چنین نگاهی داشته‌ام. دکارت در غرب من را به عنوان یک جوهر مجرد که همیشه با اندیشه همراه است معرفی کرده است. هوسرل هم از دیگر کسانی است که بحث من را در غرب بیان کرده. سارتر هم درباره من و دیگری بحث‌هایی داشته و گفته دیگری دوزخ است و اگر نباشد ما نمی‌توانیم خودمان را بشناسیم. حالا بحثی که دکتر ابراهیمی دینانی در این کتاب مطرح کردند این است که «من» نه در بدن است نه در روح، من بدیهی و غیرقابل مشاهده است. «من» آئینه هستی است. با وجود این موضوعات درخواست و خواهش بنده این است که گفتگویی میان مباحثی که دکتر دینانی راجع به من و جز من بیان کرده‌اند با سنت غربی اتفاق بیافتد.
در ادامه این بحث ابراهیمی دینانی پاسخی اجمالی به مصطفوی داد و گفت: متاسفانه نه شرق ابن سینا را فهمیده و نه غرب. از نظر ابن سینا نفس، همان حضور است و در حضور مطلق چیزی جز من نیست و حضور را نمی‌توان حصول کرد. متاسفانه غربی‌ها با علم حضوری رابطه خوبی ندارند ولی همه نکته این است که یک «من» مطلق بیشتر وجود ندارد و آن هم خداست و انسانها همه مظهر آن «من» هستند.
شهین اعوانی، معاون پژوهشی موسسه حکمت و فلسفه ایران در ادامه این مراسم درباره کتاب فراز و فرود فکر فلسفی سخنرانی کرد و گفت: ابراهیمی دینانی در ابتدا و پیش از هر چیزی سعی می‌کند خوب بفهمد و پس از خواندن یک کتاب حسابی با آن درگیر می‌شود. علاوه بر اینکه به مسائل روز بسیار توجه دارند و فکرشان بسیار به روز است. به عنوان مثال به تازگی در دانشگاه وین مطرح شده که نشستی درباره اینکه «میان» در موضوع گفتگوی میان فرهنگی کجاست، برگزار شود این در حالی است که ابراهیمی دینانی در کتاب فراز و فرود فکر فلسفی به این موضوع پرداخته است و میان را تعریف کرده است. وی افزود: ابراهیمی دینانی فیلسوفان غربی را خوب خوانده و آنها را تحلیل و تلفیق کرده است. یکی دیگر از ویژگی‌های ایشان این است که دائماً دنبال پرسش و پاسخ است و فلسفه را در جستجو می‌بیند.
در بحث فلسفی، دکتر دینانی بسیار جوان‌تر است
مجید حمیدزاده سخنران دیگر مراسم رونمایی از اختیار در ضرورت هستی درباره تازه‌ترین کتاب ابراهیمی دینانی که اختیار در ضرورت هستی نام دارد سخنرانی کرد. وی گفت: همانطور که سایر دوستان هم اشاره کردند نوعی پیوست و ارتباط بین آثار دکتر دینانی وجود دارد و همه آثار ایشان در کتابهایشان دیده می‌شود. در کتاب اخیر، ایشان مطرح کردند که ضرورت بالذات ضروری است. اختیار هم در عین حال ضروری است، اما یکی از چهره‌هایی که از ضرورت به نمایش گذاشته می‌شود اختیار است و اگر اختیار وجود نداشت ضرورت محسوب می‌شد و ما با نقصان مواجه می‌شدیم یا موضوع دیگری که مطرح شده اینکه همیشه اختیار ملازم با مسئولیت و تکلیف است، ضمن اینکه هیچ وقت اندیشه نزد دکتر دینانی سبک نبوده است و ایشان همیشه برای همه حتی افراد کم و سن و سال وقت برای بحث و گفتگو گذاشته‌اند. در موقعیت‌هایی هم که بحث و گفتگوی فیلسوفانه بوده هیچ سستی و کم انرژی دیده نمی‌شود و بنده اذعان می‌کنم که در بحث ایشان از همه ما، جوان‌تر است.
دینانی، فیلسوف پرسشگر است
حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالحسین خسروپناه، رییس موسسه حکمت و فلسفه ایران به تجلیل از مقام غلامحسین ابراهیمی‌دینانی پرداخت. و در آغاز سخنانش در رونمایی از اختیار در ضرورت هستی گفت: برای بحث امروز نگاهی درجه دوم به مجموعه آثار استاد خواهم داشت. آثار استاد به دو دسته تقسیم می‌شود. دسته اول آثار استاد معرفی شخصیت‌های فکری جهان اسلام است. برای مثال ایشان سهروردی، غزالی و ابن‌رشد را در کتاب‌هایی مجزا معرفی کرده است. سؤال اینجاست که آیا ایشان این شخصیت‌ها را تصادفی انتخاب کرده است؟
هر یک از این شخصیت‌ها در جهان اسلام تأثیر زیادی داشته‌اند. یکی از این شخصیت‌ها غزالی است که چون بزرگ است، هنوز هزار سال پس از تولدش، تاثیراتش ادامه داد. پیشنهاد می‌کنم، ایشان در خصوص ابن‌عربی و ملاصدرا نیز کتابی مستقل بنویسند. دکتر دینانی وقتی فیلسوفی را مطرح می‌کند، او را به چالش کشیده و استنطاق می‌کند و این کار نظام معرفتی را استخراج می‌کند.
دکتر دینانی با اشرافی که در اصول دارند، می‌توانند به تحلیل بپردازند. بسیاری به آراء ملاصدرا پرداخته‌اند، اما بسیار به ندرت دیده‌ام که او را استنطاق کنند. زنده بودن یک اندیشمند به اندیشه اوست. در خصوص ابن‌عربی نیز مطالب ضد و نقیضی نوشته شده است. نگاه دکتر دینانی در خصوص ابن‌عربی بسیار ارزشمند خواهد بود.
وی با بیان اینکه دسته دوم کتابهای ایشان موضوعات حکمی است، گفت: عقلانیت، معنویت، ساحت سخن، از محسوس تا معقول، من و جز من، فراز و فرود فلسفی، اختیار در ضرورت هستی، موضوعاتی هستند که بعضاً معرفت‌شناسانه، هستی‌شناسانه و دین‌شناسانه هستند. این موضوعات را نیز دکتر دینانی تصادفاً انتخاب نکرده‌اند، بلکه ایشان به چالش‌های اساسی انسان معاصر پرداخته‌اند. جدی‌ترین بحث معرفت‌شناسی در جهان معاصر از محسوس تا معقول است. مسئله اختیار از جدی‌ترین مسائل روزگار ماست. بنده در این زمینه نیز درخواست می‌کنم در خصوص ربط عقل و دین ایشان کتابی را بنویسند. ایشان می‌توانند تعامل عقل و دین را با نگاه پرسشگرانه خود توضیح دهند.
ایشان می‌توانند در خصوص نسبت رئالیسم و ایده‌آلسیم کتابی مستقل بنویسند. من تا اینجا یک نگاه مختصری در خصوص آثار ایشان گفتم، حال می‌خواهم در خصوص شخصیت استاد نکاتی را بیان کنم. مهم‌ترین دغدغه استاد عقلانیت است. ما متفکران زیادی در کشور داریم. برخی به اخلاق، معنویت و مباحث دیگری تاکید می‌کنند، ما رفتار غیر اخلاقی در کشور داریم، اما منشأ این بی‌اخلاقی در ضعف عقلانیت است. رسانه‌های مجازی این ضعف عقلانی را تقویت می‌کنند. کسی از طرق فضای مجازی عالم نمی‌شود.
عقلانیت خرافه را می‌زداید. ما در عالم مدرن خرافه زیادی داریم. این همه عرفان‌های کاذب شکل گرفته است، این به ضعف عقلانیت باز می‌گردد. اکثر این گروه‌های معنویت‌گرا یا عقل‌گریزند یا عقل‌ستیز به همین خاطر مریدان زیادی دارند.
خسروپناه با بیان اینکه نکته دوم این است که استاد به دنبال تأویل خود بوده است، نه تأویل استادانش، گفت: بسیاری وقتی با اندیشه‌ای مواجه می‌شوند، تلاش می‌کنند آن را تأویل کنند. چنین انسانی همیشه در جا می‌زند، اما کسی که خود را تأویل می‌کند، مرتب تعالی پیدا می‌کند و همیشه در حال شدن است. دینانی امروز با دینانی دیروز متفاوت است. دینانی همیشه در حال شدن است چون همیشه در حال تأویل شدن است. ایشان بسیار پرسشگرند. می‌توان گفت دینانی فیلسوف پرسشگر است. ایشان به معنای واقعی پرسشگرند و ادای این کار را در نمی‌آورند.
