دکتر دینانی حلاوت فلسفه را به مردم چشاند
دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی سالها در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و کلاس های آزاد انجمن حکمت و فلسفه و فلسفه ایران که دکتر غلامرضا اعوانی ریاست آن را به عهده داشته تدریس می کرده و علاوه بر اینها در پروژه های علمی، سفرهای علمی و همایش های بین المللی و… هم این دو استاد بزرگوار با هم بوده اند. چهره ماندگار در عرصه علم و فرهنگ از آشنایی چهل و پنج ساله خود با دکتر دینانی سخن می گوید؛ آشنایی ای که فراتر از همکاری، مسلما اهداف و برنامه های یکسان را در پی داشته است. در گفتگو با دکتر غلامرضا اعوانی، رئیس هیئت مدیره انجمن حکمت و فلسفه ایران، رئیس انجمن بین المللی فلسفه اسلامی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و عضو هیئت مدیره فدراسیون بین المللی انجمن های فلسفه جهان کوشیده ایم تا ابعاد دیگری از شخصیت و چهره استاد ابراهیمی دینانی را به مخاطبان بشناسانیم. آنچه می خوانید روایت دکتر اعوانی از دینانی است.
دکتر ابراهیمی دینانی بیشتر عمر خود را صرف فلسفه به ویژه نوع اسلامی آن کرده است. به نظر من وی در کنار این صرف زمان، تمام شرایط لازم برای ورود و پرداخت به این فلسفه را همچون بهره مندی از محضر استادانی ممتاز (در حوزه و دانشگاه) به عنوان شرط نخستین داشته است. به عنوان مثال وی در حوزه علمیه از محضر استادانی چون حضرت امام خمینی (رحمت اله علیه) و علامه طباطبایی (رحمت الله علیه) بهره برده است. پس از اتمام تحصیل در حوزه علمیه و ورود به دانشکده الهیات و معارف اسلامی (معقول و منقول سابق) نیز با حضور در کلاس درس استادان ممتاز با شیوه تحقیق و تحریر مسائل فلسفی به شیوه آکادمیک آشنا شده است و تز دکترای خود را در قالب سه جلد کتاب «قواعد کلی فلسفه در فلسفه اسلامی» با دامنه اثرگذاری بسیار، تالیف کرده و نزدیک به یکصد و پنجاه قاعده فلسفی را به این شیوه به رشته تحریر در آورده است. البته وی با حضور در مجامع دانشگاهی، نه تنها از محضر استادان ممتاز بهره گرفته است بلکه با متفکران جدید، قواعد فلسفی و گرایش های جدید این حوزه، از طریق مطالعه ترجمه های انجام شده، آشنایی لازم را یافته است.
البته در کنار این مهم، توانایی های شخصی دکتر دینانی نیز باید به عنوان اصل اساسی مدنظر قرار گیرد. چرا که وی از زیرکی، هوش و استعداد بالایی برخوردار است و باید توجه داشت فلسفه دانشی است دشوار و دیریاب که در مقایسه با سایر علوم که البته آنها نیز پیچیدگی های خاص خود را دارند، معمولا برای همگان قابل فهم و درک نیست و چه بسا فلسفه خوانانی که خود نیز از فهم برخی از این مسائل عاجز هستند. از این رو می توان به صراحت گفت که هوش و استعداد دکتر ابراهیمی دینانی منجر شده تا با حضور در محضر استادان ممتاز و مطالعه دامنه دار و عمیق چنین جایگاه والای علمی را کسب کند.
اشاره داشتید به بهره مندی دکتر دینانی از محضر استادان ممتاز و به نام همچون امام راحل (ره) و علامه طباطبایی (ره). این همه چه میزان در نوع نگاه وی به فلسفه اسلامی، به ویژه در شرایط امروزی، اثرگذار بوده است؟ آیا این امر منجر به اتخاذ شیوه ای خاص توسط دکتر دینانی در فلسفه اسلامی شده است؟
بله! شاگردی استادانی ممتاز در حوزه علمیه که نه تنها بر مباحث فلسفه اسلامی احاطه کامل دارند، بلکه برخی از آنها با گرایش های فلسفی آشنا هستند در شخصیت ایشان موثر بوده است. به ویژه علامه طباطبائی (رحمت الله علیه) که به دلیل تحصیل در حوزه علمیه نجف با گرایش های جدید فلسفی نیز آشنایی داشت و توانست مباحث فلسفه سنتی را با جهان بینی امروز تطبیق دهد که این امر در نگارش تفسیر المیزان و بدایه الحکمه و نهایه الحکمه با ارائه گرایش های جدید فلسفی به مخاطب به خوبی مشهود است. این نگاه استادان که به مطالعه و تقریری صرف از فلسفه اکتفا نکرده اند، بلکه در مسائل آن نظرهای خاص داشته و به ویژه در فلسفه اسلامی صاحب نظر و دارای مقام اجتهاد بوده اند در هدایت دکتر ابراهیمی دینانی به مسیر فلسفه اسلامی اثرگذاری بی بدیل داشته است.
از سوی دیگر باید توجه داشت که در تمامی علوم به ویژه فلسفه مطالعات شخصی به تنهایی کفایت نمی کند، بلکه ارتقاء در این دانش به بهره مندی از محضر استادانی ممتاز به ویژه استادی که توانسته باشد مسائل غامض و پیچیده را درک کرده و به شاگردان خود تدریس کند و اینها ویژگی هایی است که خوشبختانه استادان دکتر ابراهیمی دینانی از آنها برخوردار بوده اند و در شخصیت فلسفی او تاثیری شگرف برجای گذاشته اند.
روایت دکتر اعوانی از دینانی در موضوع عرفانی و تبحر دکتر دینانی در عرفان چیست؟
دکتر ابراهیمی دینانی در عرفان اسلامی نیز از محضر استادانی به نام چون امام خمینی (ره) که در عرفان نظری به ویژه عرفان ابن عربی تبحر داشته اند، بهره برده، البته در محضر علامه طباطبائی (ره) نیز نوعی عرفان شیعی را تلمذ کرده است، البته علامه به معنای خاص کلمه عارف نبودند اما از عرفان به دلیل درک استادانی چون قاضی طباطبائی (ره) بهره هایی برده است. علاوه بر این باید بدانیم که حکمت اسلامی از عرفان بهره ای کامل دارد و مسائل مهم عرفان نظری در حکمت متعالیه مرحوم ملاصدرا موج می زند به گونه ای که می توان گفت از دستاوردهای بزرگ حکمت اسلامی، وحدت بخشیدن به مسائل نظری است اعم از اینکه برخاسته از عرفان نظری یا حکمت الهی یا حتی کلام عقلی باشد. چرا که تمامی این موارد در حکمت متعالیه وحدت یافته است. به عبارت دیگر می توان گفت اتحاد بخشیدن به حکمت در همه رشته های خاص تفکر الهی اعم از عرفان، حکمت الهی، کلام عقلی و… دستاورد حکمت متعالیه است. بنابراین حکمت متعالیه ملاصدرا مباحث ذی قیمتی را شامل می شود و بهره کافی از عرفان شیعی برده است.
علاوه بر این تحصیل در دانشکده الهیات و بهره مندی از محضر استادان این دانشکده که بعضی از آنها، همچون مرحوم حکیم مولف کتاب لطائف العرفان، عرفان تدریس می کرده اند، بر شکل گیری تفکر عرفان اسلامی در دکتر دینانی اثرگذار بوده است و اما مهمتر آن که وی کتب عرفانی، به ویژه منابعی همچون مثنوی معنوی، آثار عطار و نیز دیوان حافظ را که در این عرفان خلق شده اند، به خوبی مطالعه کرده و معنای آنها را دریافته است.
آیا دکتر دینانی در عرصه فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی نوآور و تاثیر گذار بوده است؟
وی در بسیاری از مسائل به خوبی تجدید نظر کرده است اگر بخواهیم به نوآوری های علمی دکتر ابراهیمی دینانی اشاره کنیم، در ابتدا باید بگویم او به سراغ کتب و منابعی رفته است که شاید دیگران به آنها توجه چندانی نداشته اند. با مرور آثار دکتر دینانی در می یابیم که وی در رشته هایی که کمتر تالیف وجود دارد، به مطالعه پرداخته و نظر داده است؛ به عنوان مثال بیشتر متفکران در مطالعه آثار خواجه نصیرالدین طوسی به شرح اشارات توجه دارند، در حالی که دکتر دینانی در مکاتبات خواجه با صدرالدین قونوی تتبع کرده و به اخلاق ناصری او هم توجهی خاص داشته است. همچنین در کتب کلامی نیز به عنوان اقدامی ارزشمند به بررسی پرداخته است. ما نیاز داریم میراث غنی فرهنگ اسلامی را ابتدا به طور دقیق تدوین کرده و با نگاهی انتقادی چاپ کنیم، البته دکتر دینانی این کار را انجام نداده است و در مقابل وی این کتب را که در کشورهایی همچون مصر و ایران تجدید چاپ شده، مورد بررسی و تدبیر قرار داده است، بنابراین می توان گفت که کتب وی از برخی جهات با دیگر منابع متفاوت و متمایز است.
دکتر دینانی بر نگارش آثار خود به زبان فارسی اهتمامی ویژه دارد، این توجه و اهتمام چه تاثیری بر غنی سازی فلسفه اسلامی داشته است؟
نگارش آثار به زبان فارسی که بسیاری از آنها به زبان های دیگر ترجمه شده است، بر نسل جوان ایران که تشنه معارف علمی آن هم با نگاه اسلامی هستند، تاثیری انکار ناپذیر دارد و اثبات می کند که تولید علم و اندیشه در ایران و به زبان فارسی امری متداول و مرسوم است. علاوه بر این شاگردان دکتر دینانی و کتبی که با فکر و قلم او به رشته تحریر درآمده است، تاثیر او بر نسل جوان را نه تنها به دلیل نگارش این آثار به زبان فارسی، بلکه به دلیل پرورش فکری جوانان، به خوبی نشان می دهد.
رمز موفقیت دکتر دینانی را در تعامل با عامه مردم، آن هم از مسیر علمی دشوار (یعنی فلسفه) چه می دانید و به نظر شما ضرورت برقراری ارتباط فلاسفه با عامه مردم در چه مساله ای ریشه دارد؟
امروزه تفکرات متعلق به مکاتب مختلف فلسفی در جهان رایج است و دیگر جریان مرسوم گذشته که بر عدم قرار دادن مباحث فلسفی در دسترس همگان توصیه می کرده است، معنایی ندارد. از این رو با رواج و پیدایی مکاتب مختلف فلسفی، فعالیت گروههای متعدد و مرتبط با این حوزه از اندیشه، حضور بالغ بر ۴۰ هزار استاد فلسفه در جهان می توان گفت که فلسفه رویکردی عام یافته و باید در دسترس همگان قرار گیرد و دیگر اختصاص صرف به خواص ندارد. بنابراین ضرورت دارد که فیلسوف امروز نیز از طریق برقراری ارتباط موثر با عموم مردم اطلاعات و دانش فلسفی خود را در اختیار آنها قرار دهد.
از سوی دیگر، هم اکنون در سطح کشور بالغ بر ۱۸ میلیون دانش آموز و دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی و مراکز آموزشی متکثر به کسب علم مشغول هستند که همگی آنها به خوراک فکری از طریق تالیف منابع علمی و متقن آن هم با زبان روز و برخوردار از غنای لازم نیاز دارند، نه زبانی که مغلق و دافع باشد و باعث هراس آنها شود. دکتر دینانی به خوبی این نیاز را دریافته و همواره در ارتباط با عامه مردم از طرفی همچون سخنرانی در رادیو و تلویزیون و کلاس های انجمن حکمت و فلسفه قرار داشته است و از این طریق فلسفه اسلامی را به درون جامعه کشانیده و آن را ترویج کرده است.
بی تردید در طول سالهای آشنایی با دکتر دینانی خاطرات بی شماری از ایشان در ذهن دارید، لطفاً به برخی از آنها اشاره کنید
سابقه آشنایی من با دکتر ابراهیمی دینانی به ۴۵ سال پیش و در انجمن حکمت و فلسفه برمی گردد. ما درطی این سال ها همکار و هم درس و در سفر و در حذر همراه یکدیگر بوده ایم و در بسیاری از برنامه های تلویزیونی با یکدیگر حضور می یافتیم و این نزدیکی باعث شده بود که در بسیاری از موارد اسامی ما را به اشتباه به جای یکدیگر به کار ببرند. حتی در مواردی پیش آمده بود که در پرداخت وجوه پروژه هایی که ما در آنها به طور مشترک همکاری داشتیم، در صدور چک ها اسم ما را اشتباهی بنویسند. اما آنچه در تمامی این سالهای همکاری و همراهی در شخصیت دکتر ابراهیمی دینانی برای من جاذب و جالب بوده، بی تکلف بودن وی علی رغم این سطح بالای علمی است، به گونه ای که در وجود او که در حوزه علمیه با مقام معظم رهبری هم حجره بوده است و هم اکنون نیز مورد عنایت ویژه ایشان قرار دارد (به گونه ای که در دیدارها حضرت آقا، همواره آقای دکتر دینانی را کنار خود می نشانند و حتی ساعتی را در خلوت با وی به گفتگو می پردازند) ذره ای از تکلف دیده نمی شود. علاوه بر این، توجه دکتر دینانی به خوش لباسی و هماهنگی پوشش (در عین سادگی) نیز در طول این سالها بر من بسیار اثرگذار بوده است؛ به گونه ای که همیشه وی را در پوششی مناسب و دارای هماهنگی دیده ام.
