آیا پایان تاریخ در خود تاریخ است؟

پایان تاریخ در خود تاریخ اتفاق می افتد یا در بیرون تاریخ؟ اگر پایان تاریخ در خود تاریخ باشد، پایان نیست بلکه این خود تاریخ است. حل این مساله را می توان به مساله زمان نیز گره زد و دوباره پرسید که آیا پایان زمان، در خود زمان اتفاق می افتد یا در بیرون از زمان، پایان زمان فرا می رسد؟

اگر پایان زمان در خود زمان باشد، دوباره پس خود زمان در جریان است و پایان اش محقق نشده است پس اگر پایان زمان بخواهد از نظر عقلی امکان وقوع داشته باشد، باید بیرون از زمان اتفاق بیافتد. پس پایان هر چیزی در بیرون از آن است. پایان تاریخ در ورای تاریخ است و پایان زمان، در ورای زمان است.

هم اکنون می تواند، ورای زمان وجود داشته باشد. هم اکنون کسانی هستند که در ورای زمان هستند مانند اولیا و انبیاء؛ خود عقل همیشه در ورای زمان است اما تجلی های عقل و مظاهر عقل، در زمان ظاهر می شود. فرق است بین «در» زمان بودن و «ورای» زمان بودن.

همه چیز در زمان است اما هر آنچه زمانی است و محدود به زمان و مکان است، نمی تواند ورای زمان باشد. عقل چون از جنس زمان و مکان نیست، بلکه زمان و مکان را می فهمد، می تواند ورای زمان باشد.

اگر همه تاریخ و همه کره زمین را بگردید، نمی توانید عقل را بیابید. هرچه بگردید و پیدا کنید، آن آثار عقل است و خود عقل را نمی توان در زمان و مکان یافت. سوال مرتبط با اینجا این است که چه مقدار انسان عاقل در کره زمین وجود دارد؟ آیا شما عقل آنها را می بینید یا عاقلان را می بینید؟ خود عقل کجاست که دیده نمی شود؟ آیا عقل محسوس است؟ اگر محسوس بود که می توانستید ببینید!

چرا آثار عقل و عقلای عالم را می بینید اما خود عقل را نمی بینید؟ چون عقل، یک امر محسوس نیست با چشم نمی توان دید اما می توان آثارش را فهمید.