غیب و شهود انسان کجاست؟

• جناب محی الدین «ابن عربی» انسان کامل را از آن جهت که به عالم غیب متصل است، او را ولی می‌خواند و شأنش را ولایت می‌داند و از وجهی که در عالم ظهور راه دارد او را نبیّ می‌داند و شأنش را نبوّت می‌داند این دو وجهی دیدن انسان باعث ایجاد یک سری مسائل حساس می‌شود. این عالم غیب به چه معنی است جناب ملاصدرا هم یک عبارتی دارد درتفسیر {فأسئلوا أهل الذکر} انسان ازآن جهت که ولیّ خداست، مندکّ در خداست یعنی نمی‌شود بین او وخدا یک حدّی را قائل شد. از وجهی که نبیّ است، باید مشابهت با عالم خارج داشته باشد. با این فرض می‌توانیم ساحت ولایت را یک ساحت الوهی بگیریم؟

عالم غیب به چه معنی است

اجازه بفرمایید که من یک توضیح بیشتری بدهم. ببینید وقتی شما از ابن عربی نقل کردید که انسان دو جنبه ظاهر و باطن یا غیب و شهود یا ملک و ملکوت یا نبوت و ولایت که اینها همه عباره اخری یکدیگر هستند؛ اینجا من باید توضیحی بدهم چون سوء تفاهم می‌شود. وقتی برای اشخاص از جهان بینی غیب صحبت می‌کنیم فکر می‌کنند، جهان ظاهری و غیب دو جهان بیرونی‌اند و ما مثلاً از یمین به غیب می‌رویم و از یسار به ظاهر می‌رویم. اما عالم غیب به چه معنی است

خوب، همین جا اشتباه شروع می‌شود. یعنی انسان، نه اینکه ظاهر بین است غیب و شهود را هم می‌خواهد در بیرون خودش پیدا کند. تمام اشکالات آنجاست که انسان پیش از آنکه درون بین شود، بیرون بین است. البته باید بیرون بین باشد، بنده نمی‌خواهم بگویم که انسان بیرون را نبیند، چون انسان که بیرون را نبیند، کور است و دچار مشکل می‌شود امّا نباید درون بینی را فدای بیرون بینی کرد و بالعکس.

وقتی صحبت از غیب و شهود می‌شود، انسان دنبال این است که غیب از کدام طرف است و شهود از کدام طرف. این به طور کلی اشتباه است؛ برای اینکه انسان غیب و شهود یا همان ظاهر و باطن یا ولایت و نبوت را بداند یعنی چه. بهترین راه این است که به خودش مراجعه کند و بیرون را یک لحظه در پرانتز بگذارد. یعنی خود را حضوراً دریابد، بعد می‌بیند که خودش یک وجهی به بیرون دارد (ماه را می‌بیند آفتاب، خیابان ….) و همین، خود، یک درون دارد و یک حالات باطنی دارد، یک افکاری در سرّ سویدای خودش دارد یک حالت درونی دارد شاید یک حالاتی داشته باشد که به هیچ کس نگفته و هر چه می‌رود در درون خودش، باطن و باطن‌تر می‌شود و یک چیزهایی در درون خودش است که در هیچ کس نیست.

این دو نگاه را آدم باید داشته باشد و بداند که هر دو نگاه مال خودش است. اصلاً اینکه خداوند فرمود: {ألم نجعل له عینین} درست است که ما دو چشم دادیم؛ اما یکی از دو چشم اشاره به چشم باطن است. درست است که دو چشم ظاهر را می‌بیند، اما با همین دو چشم، باطن را هم می‌شود که ببیند، به شرطی که در درون برود. این در درون رفتن، برای بسیاری از اشخاص سخت است حالا می‌خواهم بگویم که اگر عالم غیب را آدم می‌خواهد بفهمد باید به باطن خودش رجوع کند. غیب آدمی کجاست؟

اجازه بدهید که من مطلب را خیلی ساده کنم که فکر نکنید غیب، یک چیز عجیب و غریبی است بله هم عجیب وغریب است و هم خیلی عجیب و غریب نیست. ببینید شما می‌توانید تمام اعضای بدن خودتان را ببینید وخیلی محسوسات را، یعنی ادراکات حسی هم دارید. ممکن است که بگویید من دیدن خود را نمی‌بینم. شما جسم خودت را در آینه می‌بینی اما دیدن خود را نمی‌بینی. آیا شنیدن خودت را می‌شنوی؟ اما می توانبد جواب بدهید که من دیدن خودم را در محسوسات می‌بینم. وقتی یک چیز را می‌بینم، درست است که دیدن خود را نمی‌بینم اما آن را مرئی می‌بینم و دیدن من، تجلّی می‌کند در این محسوس.

اما حال از شما می‌پرسم که آیا عقل خودت را می‌توانی ببینی؟ و به آن دست بزنی و احاطه به آن پیدا کنی؟ اصلاً آیا می‌توانی به عقل خودت احاطه داشته باشی، او بر شما احاطه دارد؛ شما بر او احاطه ندارید. ممکن است بگویید که من عقل خود را نمی‌بینم، اما در معقول می‌بینم حال می‌پرسم که معقولتان کجاست؟ و آیا می‌توانید آن را ببینید، این جاست که معقول را هم نمی‌توانی ببینی

امر معقول، دیدنی نیست و به ادراک عقلی در می‌آید اما هم عقل دارید و هم معقول، این غیب شماست عقل، غیب شماست، اما جهان عقل که جهان غیب شماست یک جهان بی کرانه است که می‌توانی به غیب اندر غیب، پرده اندر پرده، راه پیدا کنی تا آنجایی که عقل به جایی برسد و بگوید دیگر من ناتوان شدم. این، راه غیب است و راه غیب را باید از درون پیدا کنید. شما نمی‌توانید غیب را از یک جهت خاصی در بیرون پیدا کنید. اگر با این شاتل‌ها هم به فضا بروید باز هم به غیب نمی‌رسید، به اعماق زمین هم بروید باز هم به غیب نمی‌رسید پس از چه طریقی به عالم غیب برسیم؟ از درون خودت

این چیز عجیب و غریبی نیست، شما اگر به عقلانیت خودت بروی، داری به غیبِ غیب می‌روی، عقل شما دریچه غیب شماست که وقتی به درون آن رفتی، درون آن لایتناهی است برای رفتن به باطن که همان ولایت است باید از درون بروی، از عقل بروی و این از درون رفتن، یک نوع صعود است. این را عرفا قوس صعود می گویند. صعود به حق و لایتناهی است امّا برای نبوّت که در مقابل ولایت است؛ ولایت یعنی رفتن به باطن، به سرّ سویدا، به جهان لایتناهی، اما نبوت سیر معکوس است از آن عالم لایتناهی.

وقتی سؤال می‌شود که «عالم غیب به چه معنی است» بسیاری در عوالم مادی به دنبال آن هستند و فکر می‌کنند غیب، یک طرف جغرافیایی قرار دارد. نه خیر، غیب انسان، درون و سرّ سویدای هر شخص است.

البتّه نبیّ کسی است که ولایتش تمام باشد، هیچ پیغمبری بدون ولایت پیغمبر نیست. هر نبیّ به اندازه ولایتش نبیّ است. یعنی به اندازه سیر غیبی‌اش. هر ولیّ به اندازه‌ای که در باطن سیر کرده، می‌تواند نبیّ باشد. به همین جهت، مراتب انبیاء یکسان نیست، مراتبب انبیاء به اندازه مراتب ولایتشان است. به اندازه‌ای که در جهان غیبی سیر کرده‌اند و صعود کرده‌اند، حال می‌توانند بازگردند. این بازگشت از غیب به ظاهر را نبوت می گویند. نبوت این است که از سرّ سویدا، از مَکمَن غیب و با مردم ظاهر می‌شود، گفتگو می‌کند و آن پیامی که از غیب آورده را به مردم می‌گوید. پس نبوّت، آمدن به ظاهر است، ولایت، رفتن به باطن است. حالاکدام بالاتر است؟ به طرف باطن رفتن مهم است یا از باطن به ظاهر آمدن؟

عرفا به باطن رفتن (یلی الرب) را سخت می‌دانند و نبوّت را یلی الخلق می گویند. به سوی خلق آمدن، آن جهت باطنی، به سوی حقّ است و نبوّت جهتش و سیر پایانش، رسیدن به خلق است. این‌ها دو سیر هستند و هر دو به هم پیوسته و وابسته‌اند. دو قوس است، دو نیم خط دایره هستی است و این دو دایره صعود و نزول، همان دایره هستی است و انسان کامل، با این دو دایره تکمیل می‌شود و به غیب رفته و از غیب به شهود آمده. این انسان کامل است و اگر در یکی از این دو نقص باشد، انسان کامل نیست.

آخر به چه گویم هست             از خود خبرم چون نیست

وزبحرچه گویم نیست             به وی نظرم چون هست

معنی پیر طریق چیست

• جناب سهروردی هم می‌فرماید، کسی که اهل ذکر نباشد، این درون پیمایی هم برایش میسر نیست. اینجاست که حصر می‌شود سیر و سلوک باطنی ما به هدایت اهل ذکر. جناب سهروردی درآیه {اهل الذکر} گفته است: پیر کسی است که اهل ذکر باشد. ذکر آن است که وقتی نام خدا را می‌برید {وجلت قلوبهم} دلش به خشیت بیاید. ملاصدرا هم در این آیه، ذکر را به خشیت می‌داند و می‌فرماید: بله راه باز است اگر با این توشه حرکت کنید، اهل ذکر باشید، اهل خشیت باشید، مشفق باشید اینها را هر کسی دارد، می‌شود پیر. در بین هزاران نفر شاید یک نفر هم نباشد که این صفت در او باشد. این جایگاه پیر و پیرگرایی، به عنوان ارکان سیرو سلوک نمی‌باشد؟

یقیناً همین طور است همان طور که عرض کردم، پیر همان انسان کامل است. پیر یعنی انسانی که این راه را رفته. یعنی سختی‌هایش را کشیده، خطر را به جان خریده و از راه ورسم منزل‌ها بی خبر نیست. خود پیغمبران پیران طریق‌اند. اولیاء خدا پیران طریق‌اند که البته ولی شناسی بحث دیگری است. خوب انبیای خدا بوده‌اند. کتب آسمانی این را نشان داده و آثارش در دست ماست. اولیای خدا هم بوده‌اند. بزرگان طریقت هم بوده‌اند وآثارشان خوشبختانه در دست ماست. این‌ها راه و رسم منزل‌ها را می‌دانستند و این راه را طی کرده‌اند و اگر ما به کلمات آنها آشنا شویم و به آنها اتصال پیدا کنیم، می‌توانیم این راه را برویم ولی شرط اول این است که خود، آگاهی پیدا کنیم مادامی که ندانیم راه باطن درون ماست، نمی‌توانیم. ما فکر می‌کنیم که راه باطن، بیرون ماست و آن را جستجو می‌کنیم راه باطن، بیرون نیست.

حضور گر همی خواهی                 زخود غافل مشو حافظ

اگر حضور می‌خواهی به سراغ خودت برو. حضور را باید در خودت پیدا کنی. این خیلی مهم است. سهروردی هم همین را می‌گوید. به نظر من حافظ از سهروردی گرفته است. به نظر من حافظ همه سهروردی را خوانده بود. چون تمام پیام سهروردی حضور انسان است و حضور باطن، حضور انسان است. و چیزی است که دنیا امروز نمی‌خواهد گوش بدهد، امروز وقتی از باطن صحبت می‌کنیم فکر می‌کنند باطن یعنی اعضای باطنی خودشان. اعضا که باطن نیستند! باطن (سرّ سویدا) که بارها در مورد آن صحبت کردیم، حتی عقل به نظر من از مراحل باطن است و مافوق عقل. ما باید به خود و سرّ سویدای ادراکات درونی خودمان توجه کنیم تا راه باطن را پیدا کنیم.

وقتی این توجه را پیدا کردیم باطن کلمات بزرگان را می‌فهمیم. ببینید شعر مولانا را ممکن است همه بخوانند اما همه کس مؤدّی و محتوای آن را خوب نمی‌فهمد. الان تفسیرهایی که می‌شود، بعضی‌ها ظاهری تفسیر می‌کنند، چون اهل ظاهر اند و بیش از ظاهر نمی‌توانند بروند و همین شعر حافظ بستگی دارد چه کسی آن را بخواند. یک آدم اهل ظاهر فکر می‌کند باید جایی حاضر بشود و حالا او بگوید این حضور نیست. ببینید دنیای امروز، گوشش به باطن کم بدهکار است و کم به باطن گوش می‌دهد. شاید همیشه همین طور بوده. به باطن توجه کردن به این معنی نیست که فقط به باطن توجه شود، عرض کردم که همیشه باید دو شمّ داشته باشیم. چشم ظاهری و چشم باطنی. اگر با این دو چشم کار نکنیم گرفتاریم. به باطن محض رفتن و غفلت از ظاهر، خطر است. غرق در ظاهر شدن و غافل از باطن بودن خطر است.