(۲۱۵ – ۲۷۵ م) مانی پسر فاتک مادی به سال ۲۱۵ میلادی در ماردین و یا به قولی در دیه مردینو از توابع مداین متولد شد و گویند پدرش از طایفه ماد بود و از شهر همدان و مادرش از خاندان اشکانی بود و سپس پدرش به بابل مهاجرت کرد و به دیه مردینو رفت و او در کودکی در خدمت پدرش به تحصیل علوم پرداخت و در جوانی نزد قادرون حکیم، ادبیات و فلسفه یونان و طب و علم نجوم و موسیقی را آموخت و آیین زردشت و آیین مسیح را فرا گرفت و پس از مدتی دین زردشت و دین مسیح را در هم ترکیب کرد و یک چند با موبدان زرتشتی و راهبان مسیحی به کنکاش نشست و در بیست و پنج سالگی ادعای پیغمبری کرد و خود را فارقلیط خواند که مسیح ظهور را او را خبر داده بود و پس از آن آیین خود را آشکار کرد و به تبلیغ دین خود پرداخت

مانی به وسیله فیروز برادر شاپور که کیش وی را پذیرفته بود به شاپور اول ساسانی (۲۴۱ – ۲۷۲ م) معرفی شد و یکی از کتاب های خود را به نام شاپورگان که به زبان پهلوی نوشته بود به او تقدیم داشت و شاپور نخست با مانی به مهربانی رفتار کرد و او و پیروانش را آزاد گذاشت ولی سپس با بی مهری و مخالفت موبدان زرتشتی قرار گرفت و از ایران تبعید شد و مانی مدتی در آوارگی به کشورهای هند و تبت و چین سفر کرد و آیین خود را گسترش داد و پس از مرگ شاپور به ایران بازگشت و هرمز اول ساسانی (۲۷۱ – ۲۷۲ م) که بر تخت نشسته بود او را گرامی داشت و اجازه یافت که آیین خود را گسترش دهد.

مانی در این دوره بیشتر مسیحیان بین النهرین را به آیین خود فراخواند و پیروان زیادی پیدا کرد پس از هرمز، بهرام اول (۲۷۲ – ۲۷۵ م) بر تخت نشست و او موبدان را گرد آورد و در حضور آنان به گفتگو نشست و چون محکومش کردند بنا به دستور بهرام او را به سال ۲۷۵ میلادی کشتند و پوستش را کندند و از کاه پر کردند و به یکی از دروازه های شهر جندی شاپور آویختند و دوازده هزار تن از پیروان مانی را هم به قتل رساندند.

آثار مانی

مانی کتاب های زیادی نوشت از جمله کتاب شاپورگان به زبان پهلوی بوده است و برای اینکه اصول دین خود را به بی سوادها بیاموزد آنها را با تصاویر زیبا جلوه گر می ساخت و به همین سبب او را مانی نقاش می گفتند و از کتاب های دیگر او به زبان پهلوی ارژنگ و انجیل مانی است و او کتاب ها و رساله های دیگری به زبان های شریانی و عربی نوشته است که برخی از آنها عبارتند از: سفرالاسرار، سفر الجبابره، کنزالاحیاء، فرقماطیا و برخی از رساله هایش عبارتند از: رساله طیسفون فی الورقه، رساله هسم الطیسفونیه، رساله المعلم فی الوصالات، رساله الهدى الصغیره، رساله الجنه، رساله أبافی ذکرالطیب، رساله التدبیر، رساله فیروز و راسین، رساله سهراب فی العشر، رساله سهراب فی الفرس.

بنا به گفته ابن الندیم مانی علاوه بر نوشتن این همه کتاب ها و رساله ها خطی هم به وجود آورد به نام منانی که از پهلوی و سریانی استخراج شده بود و مخترع آن مانی است چنانکه مذهب او هم ترکیبی از مجوسیت و نصرانیت است و حروف این خط بیش از حروف عربی است و با آن اناجیل و کتاب های مذهبی خود را می نوشت و مردم ماوراء النهر و سمرقند نیز کتاب های دینی خود را با آن نوشته و آن را خط دینی نامند.

آموزه های مانی

مانی گوید در هر زمانی پیغمبران، حکمت و حقیقت را از جانب خدا بر مردم عرضه کرده اند گاهی در هندوستان به وسیله پیغمبری به نام بودا و زمانی در ایران به وسیله زردشت و هنگامی در مغرب زمین به واسطه عیسی و عاقبت که من مانی پیامبر خدای حق هستم مأمور نشر حقایق و حکمت در سرزمین بابل شدم و در سرودی که به زبان پهلوی سروده، گوید: من از مدائن آمده ام تا ندای دعوت را در همه زمین بپراکنم. مانی در باب مبدأ خلقت گوید در آغاز دو اصل اصیل وجود داشته: نیک و بد که سرانجام نیکی بر بدی پیروز خواهد شد.

آیین مانی آمیزشی از ادیان زرتشتی، عیسوی و بودایی است، وی گوید: جهان از دو عنصر روشنایی و تاریکی پدید آمده است به همین سبب اساس آن بر خوبی و بدی استوار است ولی سرانجام جهان روشنایی از تاریکی جدا خواهد شد و آشتی همه جا را فرا خواهد گرفت و یک مانوی باید روشنایی و تاریکی را از هم دور سازد و خود را از بدی که وابسته به تاریکی است دور کند و باید از ازدواج و خوردن گوشت و نوشیدن باده و گرد آوردن دارایی خودداری کند.

نیک و بدی در آغاز پیدایش آدمیزاد وجود داشت و نیک و بد نخستین پدر عظمت بود و او را پنج موجود تجلی کرد که به منزله واسطه های بین آفریدگار و آفرییده گانند، چون: ادراک، عقل، فکر، تأمل و اراده. خدای تاریکی هم پنج عنصر ظلمانی دارد مانند: مه، آتش مخرب، باد مهلک، آب گل آلود و ظلمت. در آغاز تاریکی به روشنایی حمله برد و پدر عظمت برای دفاع از کشور خویش نخستین مخلوق یعنی «مادر زندگانی» را بیافرید و پنج عنصر نورانی را برابر پنج عنصر ظلمانی بیافرید که عبارتند از: اثیر، صافی، نسیم، روشنایی، آب و آتش پاک کننده انسان. مانی رسالت زردشت و بودا را تأیید کرد ولی درباره مسیح می گوید: مسیح حقیقی روح محض بوده و جسم نداشت و شخص مصلوب به نام مسیح یکی از مخالفان وی بوده است.

مانی گوید: عالم بر روشنایی و تاریکی یا نور و ظلمت بنیاد نهاده شده و هر دو پدیدآورنده عالم اند. نور خالق خیر است ظلمت خالق شر و هر یک از این دو فی نفسه اسم پنج معنی است: رنگ و بوی و طعم و لمس و صوت. و نیز هر دو شنوا و بینا و دانایند و هر خیر و منفعتی در دنیا باشد از قبل نور است و هر زیان و آسیبی از قبل ظلمت و این دو اصل نخست امتزاج نداشتند و بعد درآمیختند و دلیل این مطلب آن است که ابتدا صورتی وجود نداشت بعد پدید آمد و در این ممازجت تاریکی بر روشنایی مقدم بود زیرا نور و ظلمت مانند سایه و آفتاب در تماس بودند دلیل این امر آن است که چیزی ممکن نیست تولید شود مگر از چیز دیگر.

در این ممازجت تاریکی بر روشنایی تقدم داشت و از آن روست که چون مخالفت با تاریکی برای نور زیان آور بود و مفسده داشت لذا محال است که نور در این کار پیشی گرفته باشد. زیرا خیر در شأن روشنایی است و دلیل اینکه خیر و شر هر دو قدیم اند آنکه هرگاه ماده واحدی را اصل قرار دهند دو فعل مختلف از آن صادر نخواهد شد مانند آتش سوزان که تبرید را نشاید و آنچه را طبیعت تبرید است امکان   تسخین نباشد. آنچه منشأ خیر است مبدأ شر نمی شود و آنچه مبدأ شر است منشأ خیر نخواهد بود و دلیل اینکه هر دو زنده و فاعلند آن است که از یکی فعل نیک و از دیگری فعل بد ناشی گردد.

مانی بازگوید: امتزاج نور و ظلمت که دنیای ماده را پدید می آورد در اصل شر بوده و در نتیجه فعالیت نیروی شر این امتزاج حاصل شده است و همین که نور از بند ظلمت و تاریکی رهایی یابد فرشتگان که آسمان و زمین را نگاه می دارند همه را رها می کنند و دنیای مادی فرو می ریزد و هر چیزی که سبب شود امتزاج نور و ظلمت ادامه یابد از قبیل زناشویی و توالد در نظر مانی شر و نکوهیده است و مانی بیشتر به زهد و ریاضت و انزوا و انقطعاع از امور دنیا توجه داشت و پیروانش را به زهد و پرهیزگاری فرا می خواند و آنان را از شر بر حذر می داشت.

واجبات آیین مانوی

طبق کتاب الفهرست، مانی برای پیروان خود ده چیز را واجب شمرده که به دنبال آن سه خاتمه و هفت روز، روزه داشتن در هر ماه است، واجبات عبارت است از ایمان به چهار بزرگ، خدا و نورش و توانائیش و حکمتش، خداوند جل اسمه فرشته جنان النور است، و نور او آفتاب و ماه و قوتش فرشتگان پنجگانه نسیم، باد، نور، آب و آتش بوده و حکمتش همین دین مقدس است که بر پنج معنا استوار است، معلمان فرزندان حکم، مستمعان فرزندان علم، کشیشان فرزندان عقل، صدیقان فرزندان غیب و سماعان فرزندان فطانت و واجبات دهگانه عبارتست از: ترک بت پرستی، ترک دروغگویی، ترک بخل و زفتی، ترک آدمکشی، ترک زناکاری، ترک دزدی و آموختن علل و اسباب جادوگری و پایداری در دو چیز که یکی نداشتن شک و تردید در کیش و یکی هم سستی و فروهشتگی در کار باشد و چهار نماز را واجب دانست به این ترتیب که با آب روان، یا راکد مسح نماید و روبروی آفتاب بایستد و بعد به سجده افتاده و در سجده بگوید: مبارک است راهنمای فارقلیط پیامبر ما و مبارک است فرشتگان نگهبان او. امانی علاوه بر نوشتن کتاب ها و رساله هایی که از آنها نام بردیم، در سرودن شعر هم ید طولایی داشته و پیروان او اشعارش را با نوای موسیقی با آواز می خوانند و اشک می ریزند.