(۲۱۵ – ۲۷۵ م) مانی پسر فاتک مادی به سال ۲۱۵ میلادی در ماردین و یا به قولی در دیه مردینو از توابع مداین متولد شد و گویند پدرش از طایفه ماد بود و از شهر همدان و مادرش از خاندان اشکانی بود و سپس پدرش به بابل مهاجرت کرد و به دیه مردینو رفت و او در کودکی در خدمت پدرش به تحصیل علوم پرداخت و در جوانی نزد قادرون حکیم، ادبیات و فلسفه یونان و طب و علم نجوم و موسیقی را آموخت و آیین زردشت و آیین مسیح را فرا گرفت و پس از مدتی دین زردشت و دین مسیح را در هم ترکیب کرد و یک چند با موبدان زرتشتی و راهبان مسیحی به کنکاش نشست و در بیست و پنج سالگی ادعای پیغمبری کرد و خود را فارقلیط خواند که مسیح ظهور را او را خبر داده بود و پس از آن آیین خود را آشکار کرد و به تبلیغ دین خود پرداخت
مانی به وسیله فیروز برادر شاپور که کیش وی را پذیرفته بود به شاپور اول ساسانی (۲۴۱ – ۲۷۲ م) معرفی شد و یکی از کتابهای خود را به نام شاپورگان که به زبان پهلوی نوشته بود به او تقدیم داشت و شاپور نخست با مانی به مهربانی رفتار کرد و او و پیروانش را آزاد گذاشت ولی سپس با بی مهری و مخالفت موبدان زرتشتی قرار گرفت و از ایران تبعید شد و مانی مدتی در آوارگی به کشورهای هند و تبّت و چین سفر کرد و آیین خود را گسترش داد و پس از مرگ شاپور به ایران بازگشت و هرمز اول ساسانی (۲۷۱ – ۲۷۲ م) که بر تخت نشسته بود او را گرامی داشت و اجازه یافت که آیین خود را گسترش دهد.
مانی در این دوره بیشتر مسیحیان بین النّهرین را به آیین خود فراخواند و پیروان زیادی پیدا کرد پس از هرمز، بهرام اول (۲۷۲ – ۲۷۵ م) بر تخت نشست و او موبدان را گرد آورد و در حضور آنان به گفتگو نشست و چون محکومش کردند بنا به دستور بهرام او را به سال ۲۷۵ میلادی کشتند و پوستش را کندند و از کاه پر کردند و به یکی از دروازه های شهر جندی شاپور آویختند و دوازده هزار تن از پیروان مانی را هم به قتل رساندند.
آثار مانی
مانی کتابهای زیادی نوشت از جمله کتاب شاپورگان به زبان پهلوی بوده است و برای اینکه اصول دین خود را به بیسوادها بیاموزد آنها را با تصاویر زیبا جلوه گر میساخت و به همین سبب او را مانی نقاش می گفتند و از کتاب های دیگر او به زبان پهلوی ارژنگ و انجیل مانی است و او کتاب ها و رساله های دیگری به زبان های شریانی و عربی نوشته است که برخی از آنها عبارتند از:
- سفرالاسرار
- سفر الجبابره
- کنزالاحیاء
- فرقماطیا
برخی از رسالههای مانی عبارتند از:
- رساله طیسفون فی الورقه
- رساله هسم الطیسفونیه
- رساله المعلم فی الوصالات
- رساله الهدى الصغیره
- رساله الجنه
- رساله أبافی ذکرالطیب
- رساله التدبیر
- رساله فیروز و راسین
- رساله سهراب فی العشر
- رساله سهراب فی الفرس
بنا به گفته ابن الندیم، مانی علاوه بر نوشتن این همه کتاب ها و رساله ها، خطی هم به وجود آورد به نام منانی که از پهلوی و سریانی استخراج شده بود و مخترع آن مانی است. چنانکه مذهب او هم ترکیبی از مجوسیت و نصرانیت است و حروف این خط بیش از حروف عربی است و با آن اناجیل و کتابهای مذهبی خود را مینوشت و مردم ماوراء النهر و سمرقند نیز کتابهای دینی خود را با آن نوشته و آن را خط دینی نامند.
آموزه های مانی
مانی گوید:
در هر زمانی پیغمبران، حکمت و حقیقت را از جانب خدا بر مردم عرضه کردهاند گاهی در هندوستان به وسیله پیغمبری به نام بودا و زمانی در ایران به وسیله زردشت و هنگامی در مغرب زمین به واسطه عیسی و عاقبت که من مانی پیامبر خدای حق هستم مأمور نشر حقایق و حکمت در سرزمین بابل شدم و در سرودی که به زبان پهلوی سروده، گوید: من از مدائن آمدهام تا ندای دعوت را در همه زمین بپراکنم. مانی در باب مبدأ خلقت گوید در آغاز دو اصل اصیل وجود داشته: نیک و بد که سرانجام نیکی بر بدی پیروز خواهد شد.
آیین مانی آمیزشی از ادیان زرتشتی، عیسوی و بودایی است، وی گوید:
جهان از دو عنصر روشنایی و تاریکی پدید آمده است به همین سبب اساس آن بر خوبی و بدی استوار است ولی سرانجام جهان روشنایی از تاریکی جدا خواهد شد و آشتی همه جا را فرا خواهد گرفت و یک مانوی باید روشنایی و تاریکی را از هم دور سازد و خود را از بدی که وابسته به تاریکی است دور کند و باید از ازدواج و خوردن گوشت و نوشیدن باده و گرد آوردن دارایی خودداری کند.
نیک و بدی در آغاز پیدایش آدمیزاد وجود داشت و نیک و بد نخستین پدر عظمت بود و او را پنج موجود تجلی کرد که به منزله واسطه های بین آفریدگار و آفرییده گانند، چون: ادراک، عقل، فکر، تأمل و اراده. خدای تاریکی هم پنج عنصر ظلمانی دارد مانند: مه، آتش مخرب، باد مهلک، آب گل آلود و ظلمت. در آغاز تاریکی به روشنایی حمله برد و پدر عظمت برای دفاع از کشور خویش نخستین مخلوق یعنی «مادر زندگانی» را بیافرید و پنج عنصر نورانی را برابر پنج عنصر ظلمانی بیافرید که عبارتند از: اثیر، صافی، نسیم، روشنایی، آب و آتش پاک کننده انسان.
مانی رسالت زردشت و بودا را تأیید کرد ولی درباره مسیح می گوید: مسیح حقیقی روح محض بوده و جسم نداشت و شخص مصلوب به نام مسیح یکی از مخالفان وی بوده است. مانی گوید:
عالم بر روشنایی و تاریکی یا نور و ظلمت بنیاد نهاده شده و هر دو پدیدآورنده عالم اند. نور خالق خیر است ظلمت، خالق شر و هر یک از این دو فی نفسه اسم پنج معنی است: رنگ و بوی و طعم و لمس و صوت. و نیز هر دو شنوا و بینا و دانایند و هر خیر و منفعتی در دنیا باشد از قبل نور است و هر زیان و آسیبی از قبل ظلمت و این دو اصل نخست امتزاج نداشتند و بعد درآمیختند و دلیل این مطلب آن است که ابتدا صورتی وجود نداشت بعد پدید آمد و در این ممازجت تاریکی بر روشنایی مقدم بود زیرا نور و ظلمت مانند سایه و آفتاب در تماس بودند دلیل این امر آن است که چیزی ممکن نیست تولید شود مگر از چیز دیگر.
در این ممازجت تاریکی بر روشنایی تقدم داشت و از آن روست که چون مخالفت با تاریکی برای نور زیان آور بود و مفسده داشت لذا محال است که نور در این کار پیشی گرفته باشد. زیرا خیر در شأن روشنایی است و دلیل اینکه خیر و شر هر دو قدیم اند آنکه هرگاه ماده واحدی را اصل قرار دهند دو فعل مختلف از آن صادر نخواهد شد مانند آتش سوزان که تبرید را نشاید و آنچه را طبیعت تبرید است امکان تسخین نباشد. آنچه منشأ خیر است مبدأ شر نمی شود و آنچه مبدأ شر است منشأ خیر نخواهد بود و دلیل اینکه هر دو زنده و فاعلند آن است که از یکی فعل نیک و از دیگری فعل بد ناشی گردد.
مانی بازگوید:
امتزاج نور و ظلمت که دنیای ماده را پدید می آورد در اصل شر بوده و در نتیجه فعالیت نیروی شر این امتزاج حاصل شده است و همین که نور از بند ظلمت و تاریکی رهایی یابد فرشتگان که آسمان و زمین را نگاه می دارند همه را رها می کنند و دنیای مادی فرو می ریزد
هر چیزی که سبب شود امتزاج نور و ظلمت ادامه یابد از قبیل زناشویی و توالد در نظر مانی شرّ و نکوهیده است و مانی بیشتر به زهد و ریاضت و انزوا و انقطاع از امور دنیا توجه داشت و پیروانش را به زهد و پرهیزگاری فرا میخواند و آنان را از شرّ بر حذر میداشت.
واجبات آیین مانوی
طبق کتاب الفهرست، مانی برای پیروان خود ده چیز را واجب شمرده که به دنبال آن سه خاتمه و هفت روز، روزه داشتن در هر ماه است،
واجبات عبارت است از:
ایمان به چهار بزرگ، خدا و نورش و توانائیش و حکمتش، خداوند جل اسمه فرشته جنان النور است، و نور او آفتاب و ماه و قوتش فرشتگان پنجگانه نسیم، باد، نور، آب و آتش بوده و حکمتش همین دین مقدس است که بر پنج معنا استوار است، معلمان فرزندان حکم، مستمعان فرزندان علم، کشیشان فرزندان عقل، صدیقان فرزندان غیب و سماعان فرزندان فطانت و
واجبات دهگانه عبارتست از:
- ترک بت پرستی
- ترک دروغگویی
- ترک بخل و زفتی
- ترک آدمکشی
- ترک زناکاری
- ترک دزدی
- ترک آموختن علل و اسباب جادوگری
- پایداری در دو چیز که یکی نداشتن شک و تردید در کیش و یکی هم سستی و فروهشتگی در کار باشد
و چهار نماز را واجب دانست به این ترتیب که با آب روان، یا راکد مسح نماید و روبروی آفتاب بایستد و بعد به سجده افتاده و در سجده بگوید: مبارک است راهنمای فارقلیط پیامبر ما و مبارک است فرشتگان نگهبان او. مانی علاوه بر نوشتن کتابها و رساله هایی که از آنها نام بردیم، در سرودن شعر هم ید طولایی داشته و پیروان او اشعارش را با نوای موسیقی با آواز میخوانند و اشک میریزند.
سعید ترکمان ۴ آذر ۱۳۹۸
با سلام و احترام
اگر در باب حکومت و زمامداری در اندیشه های مانی مطلبی در دسترس دارید، ممنون خواهم بود اگر برایم ارسال نمایید.
محمد امین عبادی حیدر ۲۹ دی ۱۴۰۱
یکی از دلایل قتل مانی به این دلیل بود که گفت ما باید این دنیا را نابود و آن دنیا را بسازیم. اندیشههایش در زمینه سیاست باعث از بین رفتن کشور میشد که همین اتفاق هم افتاد