عالم خواب کجاست؟

ماهیت خواب و خواب اصلا یعنی چه. ما وقتی می گوییم خواب، گاهی وقت ها از عالم خواب می گوییم. این خیلی مهم است که ما خواب را یک عالم می دانیم. خواب یک حالت طبیعی است که هر موجود زنده ای دارد. حیوانات هم خواب دارند. خواب جنبه بیولوژیکی دارد و هر موجود زنده ای گاهی می خوابد، یک نوع رکودی در حواس هست و یک حالتی حیاتی است. اما مسئله ای که اینجا به نظرم باید بحث شود، این است عالم خواب یعنی چه و آیا عالم خواب همان عالم بیداری است؟ یا دو عالم است؟ و اگر هم دو عالم باشد دو عالم یعنی چه؟ مگر ما دو عالم داریم؟ و اصلا اختلاف عوالم به چیست؟ به نظر من این مسئله مهمی است که کمتر به آن توجه شده است. عالم وقتی می گوییم، منظور این نیست که این کره زمین با یک کره دیگر.

کره دیگر، عالم نیست بلکه همین عالمی است که ما در آن هستیم. عالم که تنها کره زمین نیست، کره زمین در عالم است. کرات دیگر هم در عالم است و همه عالم یک عالم است. منتها این عالم کهکشانها دارد، کرات دارد، افلاک دارد و خیلی چیزها دارد. به تعبیر بعضی از متکلمین «ما سوی الله» عالم است. آنچه غیر خداست عالم است. خوب کل هستی عالم است. پس چند تا عالم داریم، اگر کل ما سوی الله عالم باشد؟ یک عالم داریم دو عالم یعنی چه؟ این بحثی است که امروز هم فلاسفه از عوالم ممکنه صحبت می کنند که اصلا غیر از این عالم، عوالم دیگر ممکن است؟ و اساسا تعدد عوالم یعنی چه؟

عالم غم و شادی و عالم خواب و بیداری

اما آنچه خیلی راحت تر می شود تعبیر کرد، همین عالم خواب و بیداری است. برای اینکه بهتر طرح مسئله شود، ما عالم غم و شادی هم داریم. عالم آدم شاد، غیر از عالم آدم غمناک است. عالم آدم بیدار، غیر از عالم آدم خواب است. معلوم است آدمی که خواب است، تصوراتی که دارد گاهی همان چیزهایی است که در این عالم دیده است. مثلا دریا می بیند، صحرا، درخت و… اما حوادثی ممکن است در عالم خواب اتفاق بیفتد که شبیه اش در عالم دیگر نباشد. خیلی از چیزهایی که در عالم خواب می بینید، همین هایی است که در این عالم دیده اید؛ بعد از ترکیب اینها گاهی حوادثی در عالم خواب اتفاق می افتد، که شبیه اش در این عالم نیست.

عالم خواب یک عالم خاصی است که انسان در آنجا شبیه ادراکاتی که در بیداری می بیند، گاهی در آنجا نیست. حالا صحبت اینجاست که از کجا این تصورات می آید؟ آنهایی که شبیه اش در عالم بیداری است؛ خوب مثلا می گوییم در حافظه اش بوده. اما گاهی چیزهایی که می بینید شبیه اش در اینجا نیست یا اینکه نبوده و بعدا صادق می شود که رویای صادق همین است.

اشخاص در خواب یکسان نیستند. سهروردی می گوید اگر کسی مدت زیادی بگذرد و خواب نبیند معلوم می شود که یک قساوتی در قلبش هست. آیا این صورت های در خواب را، انسان خودش می سازد؟ انسان که در خواب فعال نیست. حکمای ما حرفی زده اند که بنده آن را نقل می کنم برای تفسیر خواب گفته اند که:

والحس فی البنتاسیا کما حصل       من نقش خارج کذا مما دخل

حس مشترک چیست؟

بنتاسیا یعنی حس مشترک. حسّ مشترک به این معنی نیست که بین مردم مشترک است. یعنی یه وقت من دیدنی ها را دارم که با شنیدنی ها ترکیب می شود، پنج حسی که داریم هر کدام یک ادراک جدایی دارند که هیچ وقت با شنیدنی ها قاطی نمی شود. شما با چشم رنگ سفید قند را می بینی و طعم آن را با چشیدن میفهمی که شیرین است و این دو با هم قاطی نمی شوند؛ اما درون انسان حسّ مشترکی است که این ادراکات حسّی با هم حکم واحد پیدا می کنند، یعنی می گویند قند شیرین است. این «این همانی» در یک قوه دیگری انجام می شود «همانی که سفید بود شیرین است یعنی قند شیرین است» ذائقه فقط می گوید، شیرین است و چیز دیگری نمی گوید. باصره هم فقط سفیدی را می گوید. اما آن حس مشترک می گوید، همانی که سفید بود با چشم دیدنی، همانی است که شیرین بود و آن را چشیدی و هر پنج حس را می توان محکوم به یکدیگر کند.

حال این حس مشترک گاهی از بیرون می آید، مثل آنچه می بینیم، می شنویم، و.. گاهی هم از بیرون نمی گیریم و از عالم عقل و از عالم معنی میگیریم. روح انسان به عالم معنا هم اتصال دارد گاهی هم از عالم عقل تنزل می کند و به صورت در می آید به حس مشترک ما. آن هم صورت است اما از بیرون نیامده. مثلا یک اسب بالدار را تصور می کنم اسب را دیدم، بال را هم دیدم، حالا تصور کردم. این ممکن است از درون تنزل کند و به شکل دربیاید. حکیم سبزواری می گوید: به حس مشترک از دو جهت به آن حس مشترک گفته اند: یکی اینکه احکام حواس را با هم ترکیب می دهد «پنج حس ظاهری» و دیگری آنچه از خارج می گیرد و آنچه از باطن می گیرد را با هم ترکیب می کند.

صورت چیزهای زیادی ممکن است در عالم خواب ببینید؛ گاهی حتی ادراکات عقلانی در خواب حاصل می شود. گاهی یک مسئله فکری، عقلی و حتی ریاضی در عالم خواب حل شده است. گاهی شکل هایی می بیند مصور به صورت است. این امکان دارد که از درون بیاید و به آن تمثل می گویند. مثلا حضرت مریم علیها سلام {فتمثّل لها بشرا سویّا} حضرت مریم صورت یک انسانی را دید خوش ترکیب. حضرت مریم این صورت را در بیرون دید یا در درون خودش؟ یک موجودی نبود که از بیرون بیاید، این یک تمثل معنویت بود. از عقول کلی و خیلی بالا از مکمن غیب آمده و به صورت یک انسان تمثّل پیدا کرده است. تمثّل یعنی از درون آمده، خواب نیست اما کمی شبیه خواب است. حضرت مریم در بیداری می بیند، ولی گاهی اشخاص آن چه را در خواب می بینند، افراد بزرگ در بیداری هم می بینند. و خواب و بیداریشان فاصله ندارد. برای حضرت مریم این اتفاق افتاد. حالا این تمثّل برا ی اولیا و کمّلین گاهی در بیداری هم باشد.

خواب هایی که تعبیر دارد، همین خواب هایی است که از درون تمثّل پیدا می کنند. مثل خوابی که حضرت خلیل دید. خواب یک حقیقت غیبی است که تمثل پیدا می کند و به یک صورتی در ذهنش در می آید، آن خواب تعبیر دارد. در مکمن غیب همه چیز معین است آنچه در این عالم اتفاق می افتد در یک ظرف غیبی در علم حقّ حضور دارد این به یک صورتی تمثّل پیدا کرد برای امام حسین (ع) همان طور که برای حضرت ابراهیم اتفاق افتاد که خواب دید حضرت اسماعیل را قربانی می کند.

 از نظر من همه چیز عندالله است، هیچی نیست که عندالله نباشد. همه این عالم محضر حقّ است. بیداری هم عندالله است خواب هم عندالله. انسان از یک سر به ملکوت اعلی وصل است به باطن و غیب هستی وصل است. هر انسانی استعدادش را دارد، نه اینکه بالفعل است؛ بالفعل ممکن است به شیطان وصل باشد! هر کسی به حسب استعدادش در راه و در مسیر است. گاهی این راه بسته می شود و اتصالش به غیب قطع می شود. من از طبیعت انسان صحبت می کنم.

انسان هر چه منزّه تر باشد، در عالم خواب اتصالش به غیب بیشتر است و طبیعتا اولیا و انبیاء که خوابشان صادق است. برایشان تمثّل پیدا میکند. حال گاهی عین این واقعیت را می بینند مثل امام حسین (ع) که عین واقعه را دید. و گاهی هم قابل تعبیر است. به یک صورتی است که سمبل چیز دیگری است. هر دوی آنها هم امکان پذیر است که خواب افراد عادی از همین نوع دوم است.