روایت منصوری لاریجانی درباره دینانی

آشنایی اجمالی با دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی

اسماعیل منصوری لاریجانی درسال ۱۳۳۷ در روستای رینه لاریجان متولد شد و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی درزادگاه خود،‌ به تهران رفت و متوسطه را در دبیرستان نظام مافی دررشته علوم طبیعی گذراند، وی پس از دریافت لیسانس علوم بیمارستانی در ۱۳۶۰ در سال۱۳۶۲ به دانشکده الهیات تهران راه یافت و سپس بعنوان بورسیه دانشگاه امام حسین در۱۳۷۱ موفق به دریافت درجه دکترای روابط بین الملل گردید. آنچه در پیش رو مطالعه خواهید کرد، روایت منصوری لاریجانی درباره دینانی و برنامه معرفت است.

وی سه سال بعد دکترای عرفان را نیز از دانشگاه آزاد اسلامی دریافت کرد. و نیز تحصیلاتی در حوزه فلسفه و عرفان و فقه و اصول نمود . وی ۲۱ عنوان کتاب منتشر کرده است که از آن میان کتاب تاریخ دفاع مقدس برنده جشنواره کتاب دفاع مقدس شده است . وی هم اکنون استاد دانشگاه امام حسین می‌باشد دکتر ابوالقاسم گرجی،‌ آیت الله حسن زاده آملی، حجت الاسلام دکتر شیخ الاسلامی، دکتر ابوالقاسم گرجی دکتر غلامحسین دینانی، آیت الله خامنه‌ای از استادان دکتر منصوری لاریجانی بوده‌اند.

متن گفتگو

روایت منصوری لاریجانی درباره دینانی در موضوع تبحر دکتر دینانی در فلسفه اسلامی چیست؟ و آیا این تبحر تاثیری بر بسط این فلسفه و هدایت آن به مسیرهای خاص داشته است؟

دکتر دینانی تسلط خاصی بر فلسفه اسلامی دارد، چرا که وی هم نزد استادان مبرزی چون مرحوم علامه طباطبایی تلمذ کرده و هم اینکه خود از هوش و ذکاوت و علاقه خاص برخوردار است، با همین ذکاوت و علاقه خاص نیز متون فلسفی را مورد تحقی و مطالعه قرار داده است. گویی چندین بار این عرصه را طی کرده و مباحث آن را شکافته است، به گونه‌ای که وی در آن تبحر نداشته باشد و نتواند آن را بیان کند.

علاوه براین دکتر دینانی هم در معرفت شناسی فلسفی و هم در فلسفه تاریخی تسلط ویژه‌ای دارد و آثار وی در این زمینه گویای توانمندی و زحمات اوست. «ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام» و «دفتر عقل و آیت عشق» نشان می‌دهد که دکتر دینانی، هم آراء و اندیشه بزرگان را درنوردیده و هم اینکه خود ذاتاً صاحب توانمندی بوده و توانسته فعالیت‌های نیمه کاره بزرگان را به اتمام برساند. وی همچنین نوآوری فلسفی نیز داشته است، دکتر دینانی معتقد است فیلسوف کسی است که در اندیشه دیگران اندیشه کند و تنها به نقل و شرح آرای دیگران اکتفا نکند و به واقع دکتر دینانی مصداق بارزی از این تعریف است. یعنی صرفاً به مطالعه و شرح آرای دیگران نپرداخته بلکه در این آراء اندیشه کرده است.

وی اگرچه در آثار پیشینیان به خوبی مطالعه کرده است اما نواندیشی خود را نیز بر آن افزوده و به نظرم ایشان به خوبی توانسته فلسفه اسلامی را به مرحله تکاملی خود برساند و امروز فلسفه اسلامی با تلاش شخصیت‌هایی همچون دکتر دینانی، جایگاه والایی در برابر فلسفه غرب کسب کرده است. هنگامی که به عمق مبانی معرفتی فلسفه اسلامی توجه کرده و آن را با مبانی فلسفه غرب مقایسه می‌کنیم، در می‌یابیم که فلسفه غرب عمقی ندارد که بتوان در آن اندیشید و این تفاوت اصلی فلسفه در غرب و اسلام است.

دکتر دینانی هم در حوزه و هم در دانشگاه تحصیل کرده و در هر دوی این نهادهای علمی از محضر استادان به نام زمان بهره مند شده است. شکل‌گیری شیوه خاص تتبع وی در علم و فلسفه تا چه میزان از این بهره مندی متأثر است؟

همان طور که می دانیم دکتر دینانی در محضر مرحوم علامه طباطبایی به عنوان استاد مستقیم خود ۱۱ سال تلمذ کرده و از محضر امام خمینی نیز بهره برده است. البته در دانشگاه، دکتر دینانی استادی را که درشان و اندازه توانمندی خود باشد، تجربه نکرده است وی فیلسوفی ذوالوجهین است هم فضای حوزه علمیه یعنی فقه، فلسفه و کلام را به خوبی درک می‌کند و هم دانشگاه را می‌فهمد. از این رو می‌توانیم به صراحت او را حلقه اتصال حوزه و دانشگاه در میدان فلسفه بدانیم. آن چنان که شهید مطهری نیز ایفاگر این نقش بوده است. به طور کلی دکتر دینانی در حوزه فلسفه و اقدامات بنیادین این عرصه تحولی شگرف را رقم زده است.

دکتر دینانی معتقد است فیلسوف کسی است که در اندیشه دیگران اندیشه کند و تنها به نقل و شرح آرای دیگران اکتفا نکند و به واقع دکتر دینانی مصداق بارزی از این تعریف است.

روایت منصوری لاریجانی درباره دینانی در زمینه خلق نوآوری‌های فلسفی دکتر دینانی چیست؟ نگاه خاص و ذکاوت کم نظیر وی در قالب چه نوآوری‌هایی عرضه شده است؟

بعضی از نوآوری‌های دکتر دینانی به بسط و شرح اندیشه فلاسفه گذشته همچون ملاصدرا و سهروردی باز می‌گردد. نوآوری دیگر وی به آمیختگی عقل فلسفی و عقل شهودی مربوط است، بدین معنا که وی معتقد است علی رغم باورهای نادرست این عقل است که شهود می‌کند. البته امیر مومنان نیز در دعایی فرموده‌اند: «الهی هب لی قلبا عقولا» یعنی خدایا به من قلبی عطا فرما که تعقل کند. دکتر دینانی به خوبی تعقل قلبی را در کنار تعقل فلسفی قرار داده و اتحاد عقل و عشق را در تعقل قلبی خلاصه کرده است و این از نوآوری‌های اوست.

دکتر دینانی با نگاه خاص خود عقل را از اسارت فلسفه رهانیده چرا که به نظر او عقل می‌تواند به شیوه شهودی نیز تعقل کند و الزامی به اتخاذ نگاه فلسفی ندارد و این موضوع را در کتاب سه جلدی «دفتر عقل و آیت عشق» تبیین کرده است و می‌کوشد که با طرح آرای بزرگان همچون بوعلی سینا، ابویعقوب سجستانی، ابوریحان بیرونی، حکیم خیام و شیخ عطار یعنی هم در حوزه فلسفه و هم در حوزه عرفان قرابت لازم را ایجاد کند. از نظر او حکیم کسی است که توانایی تعقل شهودی داشته باشد. بنابراین بوعلی سینا، سهروردی و ملاصدرا در نظر دکتر دینانی حکیم محسوب می‌شوند. نزدیک کردن عرفان و فلسفه به یکدیگر از مسیر صحیح از نوآوری‌های بزرگ دکتر دینانی محسوب می‌شود. خصوصاً که وی این آراء پراکنده در اندیشه بزرگان را به زیبایی تمام در کتاب «دفتر عقل و آیت عشق» مطرح کرده است.

این نوآوری‌ها در زمینه نزدیک سازی عقل و شهود، به تسلط و چیرگی بر عرفان به موازات فلسفه نیاز دارد، روایت منصوری لاریجانی درباره دینانی در موضوع عرفان شناسی دینانی چیست و به نظر شما وی چگونه توانسته چنین نوآوری را خلق کند؟

باید توجه داشت آبشخور اصلی فلاسفه و عرفای ما قرآن و روایات اهل بیت است. با این تفاوت که فلاسفه از قرآن و سنت برداشت‌های فلسفی و عرفا از این دو برداشت‌های شهودی عرفانی دارند. دکتر دینانی در هر دو حوزه قرآن و روایات تسلط بالایی دارد. از این دو وقتی وارد فضای مباحث عرفانی می‌شود، از پس مباحث به خوبی برمی آید؛ البته باید توجه داشت که دکتر دینانی طبع لطیفی دارد. به نظرم ایشان یک فیلسوف اسلامی است یعنی کسی که آموزه‌های فلسفی خود را با آیات و روایات گره می زند و این توانایی دکتر دینانی است. بنابراین تفکیک میان عارف و فیلسوف اسلامی کار ساده‌ای نیست. هر دوی این ساحت‌ها در دکتر دینانی جمع شده و در آثار او همچون «دفتر عقل و آیات عشق» و یا «خواجه نصیر طوسی فیلسوف گفتگو» که در آن به شرح آراء و احوال خواجه نصیرالدین طوسی، به ویژه آنجا که متن کتاب اوصاف الاشراف را مطالعه می‌کند، این مهم به خوبی مشهود است.

علاوه بر این در برنامه معرفت پس از نقد و بررسی‌های کارشناسانه، توانمندی دکتر دینانی در زمینه عرفان اسلامی نیز ثابت شد و همگی اذعان کردند که دکتر صاحب توانمندی در میدان عرفا نیز هست. در واقع او یک ادیب است و در جوانی شعر می‌سروده، اما بنا به نقل قول خودش علامه او را توصیه کرده و گفته است که لزومی ندارد شعر بسرایی و به همان فلسفه بپرداز.

دکتر دینانی به مباحث و زوایایی از فلسفه پرداخته که معمولاً دیگر فلاسفه به آنها نپرداخته یا غفلت کرده‌اند. این شیوه خاص در مطالعه آراء و اندیشه گذشتگان در نگاه فلسفی او چه تاثیری بر جای گذاشته است؟

یکی از برجستگی‌های آثار دکتر دینانی توجه به شناساندن اندیشه‌ها و شخصیت‌هایی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. وی اصرار دارد که دیگران آنچه که او به اجمال بیان کرده به تفصیل به اتمام برسانند. به عنوان مثال وی معتقد است که شخصیتی همچون میرداماد که حکمت معنوی شیعه وامدار اوست، باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد و یا تاکید می‌کند که پیش درآمد و زمینه را برای محققان به منظور تتبع در آثار سهروردی فراهم کرده است تا سهروردی شناسان زوایای پنهان شیخ اشراق را شناخته و به دیگران بشناسانند. در حقیقت ویژگی بارز و متمایز کننده آثار دکتر دینانی این است که زمینه را برای محققان فراهم می‌کند و انگیزه لازم برای تفکر و تحقیق بیشتر را به آن‌ها می‌دهد و این ویژگی یک منبع فاخر است تا در دیگران توان و شوق اندیشیدن و افق گشایی را ایجاد کند.

علی رغم تسلط دکتر دینانی به زبان‌های عربی و انگلیسی چرا وی به تألیف آثار خود به زبان فارسی اهتمام خاصی دارد؟

درست است که دکتر دینانی به زبان‌های عربی و انگلیسی تسلط دارد و برخوردار از قلمی توانا، ادیبانه و شورانگیز است اما همواره تاکید می‌کند که هیچ قالبی زیباتر و شیواتر از ادبیات فارسی برای بیان مطالب نیست و شیوایی ادبیات فارسی را بر هر زبان دیگری ترجیح می‌دهد.

چند سال است که شما به عنوان مجری-کارشناس همراه با دکتر دینانی برنامه «معرفت» را روی آنتن شبکه چهار سیما می‌برید. ایده این برنامه، آن هم با حضور دکتر دینانی چگونه شکل گرفت؟

پیش از این برنامه من و دکتر دینانی به عنوان کارشناسان معارفی سازمان صدا و سیما در برنامه‌های مختلفی حاضر می‌شدیم، تا اینکه در ماه محرم سال ۱۳۸۷ مدیر گروه شبکه چهار سیما درخواست تولید برنامه‌ای با محور عقل و عشق در عاشورا را ارائه کرد و دست بنده را در انتخاب کارشناسان این برنامه باز گذاشت. من نیز از حضور آقایان دینانی، اعوانی و شیخ الاسلامی در این برنامه استفاده کردم که فضای جدیدی را ایجاد کرد و مدل مد نظر رسانه ملی در بحث‌های این چنینی شکل گرفت و با استقبال بالای مخاطبان مواجه شد. البته از سال ۶۱ با ورود به دانشگاه با توانمندی‌های دکتر دینانی آشنا بودم و در کلاس‌های فلسفی وی شرکت می‌کردم و مطلع بودم که او مباحث فلسفی را به آسانی بیان کرده و به مفهوم عام دانشجویان را «شیرفهم» می‌کند. از این رو بهترین گزینه برای برنامه معرفت و تبیین رابطه عقل و عشق به شمار می‌آمد.

فیلسوف کسی است که به زبان عقل بفهمد و به زبان حس با مردم سخن بگوید. زبان و شیوایی بیان دکتر دینانی باعث شده که با عامه مردم ارتباط لازم و مؤثر را برقرار کند

این برنامه و تبیین ارتباط و قرابت عقل و عشق در جامعه چه بازخوردهایی داشته است؟

این برنامه مورد استقبال تمامی اقشار هم دانشگاهی و هم غیر دانشگاهی اعم از بازاریان، کارگران و ….قرار گرفته و این نتایج از نظرسنجی‌ها و پیامک‌های ارسالی به برنامه به دست آمده است. که از طریقی نشان از حکمت دوستی و گرایش تاریخی مردم ما به حکمت و عرفان اسلامی و آموزه‌های قرآن و روایات دارد و از سوی دیگر خواسته مدیران صدا و سیما مبنی بر فضاسازی معرفت شناسانه مبتنی بر آموزه‌های بومی حکمت و فلسفه در پیوند با قرآن و عترت را نیز تأمین کرده است.

خوشبختانه روز به روز اشتیاق و علاقه مردم حتی در خارج از کشور به این برنامه افزایش می‌یابد و این از اظهار لطف‌های مخاطبان مشهود است. به گونه‌ای که یکی از مخاطبان پزشک در تماسی اظهار کرد که دو فرزند او پس از مشاهده برنامه معرفت به اقامه نماز روی آورده‌اند. علاوه بر این پاسخ دهی به شبهات کلیدی به شیوه‌های غیرمستقیم و ترویج شعائر دینی نیز از دیگر دستاوردهای این برنامه محسوب می‌شود.

چه راهکارها و رویکردهایی برای جذب مخاطبان جدید حتی در آن سوی مرزها و همراهی مخاطبان پیشین اتخاذ کرده‌اید؟

این برنامه از ابتدای تولید ورود به ساحت اندیشه بزرگان را مد نظر داشته و به لحاظ تاریخی این مهم را با درنظرگرفتن اولویت زمانی با واکاوی اندیشه شخصیت‌هایی همچون بوعلی سینا، شیخ عطار، خواجه نصیر الدین طوسی، مولوی، حافظ و ملاصدرا هم در حوزه فلسفه و عرفان و هم در ادبیات به انجام رسانیده تا این شخصیت‌ها را به عموم مردم به ویژه نسل جوان بشناساند. در ابتدای برنامه ۴۹ نفر از این شخصیت‌ها انتخاب شدند تا کنون آثار ۲۵ نفر از آنها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

برنامه معرفت و بیان مباحث فلسفی عرفانی با زبان قابل فهم برای عموم مردم به توانایی‌های خاصی برای طرح مباحث این چنینی در تریبونی مثل رسانه ملی نیاز دارد. دکتر دینانی چقدر از این توانایی برخوردار است؟

فیلسوف کسی است که به زبان عقل بفهمد و به زبان حس با مردم سخن بگوید. زبان و شیوایی بیان دکتر دینانی باعث شده که با عامه مردم ارتباط لازم و مؤثر را برقرار کند؛ البته من در برنامه معرفت تا جای ممکن سعی می‌کنم که روند به گونه‌ای باشد که مباحث سنگین نبوده و عامه پسند باشد. البته بدین معنا نیست که مردم ما عوام هستند چرا که نشان داده‌اند از سواد بالایی برخوردارند و این به برکت گفتمان‌های مختلف فلسفی در حوزه‌های گوناگون انقلاب اسلامی است. اما مراد این است که چگونه می‌توان زبان فلسفی را به زبان مردم تبدیل کرد؟ این دقیقاً همان هنر دکتر دینانی است. البته همان گونه که در قبلاً اشاره کردم در کلاس‌های درس هم این گونه رفتار کرده و با بیانی شیوا و مشرب گفتگو با دانشجویان ارتباط برقرار می‌کند. وی هرگز به ارتباط یک سویه اعتقادی نداشته و ندارد.

در طول سالهای همراهی با دکتر دینانی قطعاً خاطرات بی شماری از وی در ذهن شما نقش بسته است. می‌توانید نمونه‌ای از آنها را برای ما بیان کنید؟

دکتر دینانی همیشه در بدو ورود به کلاس، درس را با دانشجو آغاز می‌کند. به یاد دارم در یکی از کلاس‌های دوره دکتری روزی استاد به کلاس آمد و گفت امروز چه موضوعی باید مورد بحث قرار بگیرد؟ من نیز کتاب «مشاعر» را به همراه داشتم و آن را گشودم. بحث مراتب وجود و تجلیات آن بود. دکتر دینانی پرسید کجای بحث هستیم من بلافاصله گفتم همین بحث، دکتر شروع به پرسیدن سوالاتی از من کرد و من نیز به دلیل بی اطلاعی از سابقه بحث، قادر به پاسخگویی نبودم و دکتر دینانی به خوبی این را متوجه شد و گفت از شئون فیلسوف آن است که عدم احاطه و بی اطلاعی دانشجوی خود را دریابد. البته دکتر رئوف و آرام است و همواره به دانشجویان محبت دارد.